Βιογραφικü
Ο ΠραξιτÝλης Þταν Ýνας απü τους μεγαλýτερους γλýπτες της αρχαιüτητας. Καταγüταν απü την ΑθÞνα κι Þτανε γιος του Κηφισοδüτου του ΠρεσβυτÝρου. ¹ταν ο πιο διÜσημος των αττικþν γλυπτþν του 4ου αι. π.Χ. κι ο πρþτος που φιλοτÝχνησε τη γυμνÞ θηλυκÞ μορφÞ σε φυσικü μÝγεθος. Ενþ δεν υπÜρχουν πολλÜ Ýργα που να ‘ναι αναμφßβολα δικÜ του, Ýχουν επιζÞσει πολυÜριθμα αντßγραφα των Ýργων του. Αρχαßοι ¸λληνες και Ρωμαßοι συγγραφεßς, üπως ο Πλßνιος ο Πρεσβýτερος, Ýγραψαν για τα Ýργα του. ΥπÜρχουν ακüμα νομßσματα που φÝρουν τις σκιαγραφßες των διÜφορων διÜσημων αγαλμÜτων του απü την ßδια περßοδο. Μια υποτιθÝμενη σχÝση μεταξý του ΠραξιτÝλη και του üμορφου μοντÝλου του, της Θεσπßειας εταßρας Φρýνης, Ýχει εμπνεýσει μια σειρÜ Ýργων τÝχνης που κυμαßνονται απü τη ζωγραφικÞ (Ζαν-Λεüν Ζερüμ) ως τη κωμικÞ üπερα (Καμßγ Σαιν-Σανς) και το θÝατρο σκιþν (Donnay). Μερικοß συγγραφεßς Ýχουν υποστηρßξει üτι υπÞρξαν δýο γλýπτες με το üνομα ΠραξιτÝλης. Ο Ýνας Þταν σýγχρονος του Φειδßα κι Üλλος ο πιο γνωστüς εγγονüς του. Αν κι η επανÜληψη του ßδιου ονüματος γενιÜ παρÜ γενιÜ εßναι κοινÞ στην ΕλλÜδα, δεν υπÜρχει κανÝνα συγκεκριμÝνο στοιχεßο.
ΓεννÞθηκε στην ΑθÞνα στις αρχÝς του 4ου αι. π.Χ. (~395 π.Χ.) κι Þτανε γιος Þ ανιψιüς του Þδη φημισμÝνου γλýπτη Κηφισοδüτου του Πρεσβýτερου, -ο πιο γνωστüς Αθηναßος χαλκοπλÜστης των χρüνων 390-370 π.Χ.- , Þταν Αθηναßος πολßτης κι ανÞκε πιθανüτατα στο δÞμο των Συβριδþν. Ο Κηφισüδοτος Þταν μÜλλον κι ο δÜσκαλος του ΠραξιτÝλη, ο οποßος πρÝπει να μυÞθηκε στη τÝχνη της γλυπτικÞς μÝσα στο εργαστÞρι του πατÝρα του. ºσως μÜλιστα, να επηρεÜστηκε σημαντικÜ απü τη τεχνοτροπßα των γλυπτþν του πατÝρα του. Η αδελφÞ του Κηφισüδοτου παντρεýτηκε το Φωκßωνα, πολιτικü, μαθητÞ του ΠλÜτωνα. ΜÝσω αυτοý του γÜμου, η οικογÝνειÜ του ΠραξιτÝλη πρÝπει να απÝκτησε δεσμοýς με την πολιτικÞ ηγεσßα της ΑθÞνας καθþς και με τον κüσμο της Ακαδημßας. Η σχÝση αυτÞ πιστοποιεßται κι απü ορισμÝνα επιγρÜμματα που επαινοýν την Αφροδßτη της Κνßδου, το διασημüτερο Ýργο του και που αποδßδονται στον ΠλÜτωνα, καθþς κι απü Ýνα επßγραμμα που συνÝθεσε ο ΠραξιτÝλης για να ερμηνεýσει τον ¸ρωτÜ του, στις ΘεσπιÝς και που απηχεß τη ΠλατωνικÞ αντßληψη της αγÜπης.
Ο στρατηγüς Τιμüθεος, ο οποßος επανÝφερε την ΑθηναúκÞ ηγεμονßα με τη ΠανελλÞνια ΕιρÞνη του 374 π.Χ., ανÝθεσε στον Κηφισüδοτο τη κατασκευÞ ενüς χÜλκινου συμπλÝγματος με την ΕιρÞνη να κρατÜ τον Πλοýτο ως βρÝφος. ΕπομÝνως, üσον αφορÜ στην ανατροφÞ του, ο ΠραξιτÝλης πρÝπει να επωφελÞθηκε της πολιτικÞς προστασßας του στρατηγοý αυτοý προς τον πατÝρα του και το εργαστÞρι του. Στα νεανικÜ του χρüνια, ο ΠραξιτÝλης Üρχισε να ειδικεýεται στη μαρμαρογλυπτικÞ, σýμφωνα με την αυξανüμενη προτßμηση για γλυπτÜ με μαρμÜρινη επιφÜνεια και σýμφωνα με την Üποψη üτι τα μαρμÜρινα γλυπτÜ αποκÜλυπταν εκεßνο που Þδη υπÞρχε μÝσα στο μÜρμαρο, θεωρßα που συνÜδει με τη ΠλατωνικÞ καταδßκη της μßμησης στις εικαστικÝς τÝχνες.
¹ταν ιδιαßτερα παραγωγικüς γλýπτης κι εργαζüτανε κυρßως με το μÜρμαρο, αν και μερικÜ απü τα ωραιüτερα Ýργα του, Þτανε χÜλκινα. Εßχε την ιδιüτητα να αποτυπþνει στα Ýργα του τη γλυκýτητα και τη τρυφερüτητα με μοναδικü τρüπο, σε αντßθεση με τον Σκüπα, που Ýδινε ιδιαßτερο πÜθος στα γλυπτÜ του. Ο ΠραξιτÝλης, εßχε δýο γιοýς, τον Τßμαρχο και τον Κηφισüδοτο τον Νεüτερο, που ακολοýθησαν το επÜγγελμα του πατÝρα τους. Εßναι γνωστü üτι φιλοτÝχνησε αγÜλματα για Αθηναßες πιστÝς της ΕλευσινιακÞς λατρεßας και για πÜτρωνες χορηγικþν μνημεßων. Το üνομα του παραγγελιοδüτη ενüς αγÜλματος του ΠραξιτÝλη που στÞθηκε στα Λεýκτρα μαρτυρεßται επιγραφικÜ. Η πληροφορßα üτι ο ΠραξιτÝλης εργÜστηκε στο Μαυσωλεßο της Αλικαρνασσοý σημαßνει üτι σχετιζüταν και με το βασιλικü οßκο της Καρßας. ΕπιπλÝον, το γεγονüς üτι αγÜλματα του ΠραξιτÝλη βρßσκονταν κατÜ την αρχαιüτητα στην ΑθÞνα, τα ΜÝγαρα, τη Κüρινθο, το ¢ργος, τη Μαντßνεια, την Ολυμπßα, την ¹λιδα, τις ΠλαταιÝς, τη ΘÞβα, τις ΘεσπιÝς, τη ΛιβαδειÜ, τους Δελφοýς, την Αντßκυρα, τη Κω, τη Κνßδο, το ΠÜριον, την ¼λβια ΠοντικÞ, την ¸φεσο, την ΑλεξÜνδρεια στο ΛÜτμο και τη Μýρα σημαßνει üτι βρισκüταν σε επαφÞ με παραγγελιοδüτες κι αγοραστÝς αγαλμÜτων απü αυτÜ τα κÝντρα. Οι ΣπαρτιÜτες του παρÞγγειλαν μιαν Αφροδßτη στα τÝλη της 10ετßας του 340 π.Χ., αλλ’ αρνÞθηκαν να δεχτοýν το Üγαλμα του ΠραξιτÝλη, επειδÞ εßχε χρησιμοποιÞσει ως μοντÝλο την εταßρα Φρýνη, παρÜ τις μÜταιες προσπÜθειες του Αθηναßου γλýπτη να τους πεßσει. Οι ΣπαρτιÜτες αρνÞθηκαν το Üγαλμα αυτü, καθþς η Αφροδßτη στη ΣπÜρτη λατρευüταν ως θεÜ της αγÜπης στο γÜμο κι üχι του Ýρωτα με εταßρες. Οι Θεσπιεßς του ζÞτησαν εν επßχρυσο Üγαλμα της Φρýνης, που τοποθετÞθηκε πÜνω σ’ Ýνα ψηλü κßονα στους Δελφοýς. Μßα μÝρα ο ΠραξιτÝλης ανακÜλυψε πως εßχε πÜψει πλÝον να εßναι σκλÜβος της αγÜπης κι αναπαρÜστησε τη νÝα αυτÞ κατÜσταση με τον Κοιμþμενο ¸ρωτÜ του.
Γνωρßζουμε 3 καλλιτÝχνες που μεγÜλωσαν στο εργαστÞριü του: τον Αθηναßο ζωγρÜφο Νικßα, που σα νÝος χρωμÜτιζε τις επιφÜνειες των μαρμÜρινων γλυπτþν του,το χαλκοπλÜστη Ηρüδοτο απü την ¼λυνθο, που συνεργÜστηκε στη κατασκευÞ ενüς χÜλκινου αγÜλματος της Φρýνης και τÝλος τον ΠÜπυλο, μαθητÞ του. Ο ΠραξιτÝλης πρÝπει να Þτανε πλοýσιος, εφüσον τα οικονομικÜ του τοý επÝτρεπαν να ‘χει ερωμÝνη τη διασημüτερη κι οπωσδÞποτε ακριβüτερη εταßρα της εποχÞς του, τη Φρýνη. ΕπιπλÝον, Þταν Ýνας απü τους περßπου 300 Αθηναßους που üφειλαν να καταβÜλουν δημüσιες εισφορÝς. Η σýνδεση της οικογÝνειÜς του με τον ολιγαρχικü πολιτικü Φωκßωνα κι η σχÝση του με την Ακαδημßα ΠλÜτωνα σημαßνουν üτι πιθανüτατα εßχεν ολιγαρχικÝς αντιλÞψεις. Τα κýρια χαρακτηριστικÜ της τÝχνης του Ýχουν επßσης ερμηνευτεß ως απüδειξη ολιγαρχικÞς ιδεολογßας.
¹τανε παντρεμÝνος κι εßχε 2 γιους, ο μεγαλýτερος ονομαζüταν Κηφισüδοτος (επονομαζüμενος και «ο Νεüτερος», για να ξεχωρßζει απü Ýναν παλαιüτερο συνþνυμü του που Þταν πιθανüτατα ο πατÝρας του ΠραξιτÝλη) κι ο νεüτερος Τßμαρχος. Κι οι 2 τους εργÜζονταν ως γλýπτες. Ο Κηφισüδοτος ο Νεüτερος διαδÝχτηκε τον ΠραξιτÝλη στο τιμüνι του εργαστηρßου üταν αποσýρθηκε, πιθανüν το 334 π.Χ. Þ λßγο αργüτερα. Η εταßρα Κρατßνη Þταν μßα Üλλη ερωμÝνη του ΠραξιτÝλη καθþς και το μοντÝλο του για το πρüσωπο της Αφροδßτης της Κνßδου. Μßα 3η εταßρα, η ΓλυκÞρα, αναφÝρεται επßσης ως ερωμÝνη του.
Ο ΠραξιτÝλης συνÝθεσε τουλÜχιστον δýο γραπτÜ Ýργα και φιλοτÝχνησε Ýνα πολý μεγÜλο αριθμü γλυπτþν. Τα δýο λογοτεχνικÜ του Ýργα εßναι Ýνα επßγραμμα, αναφερüμενο στο νüημα του αγÜλματος του ¸ρωτα των Θεσπιþν κι Ýνας Λüγος προς τους ΣπαρτιÜτες, που εκφωνÞθηκε στη ΣπÜρτη με την ελπßδα να τους πεßσει να δεχτοýν Ýνα Üγαλμα της Αφροδßτης που εßχε φιλοτεχνÞσει για τη πüλη τους. Η γραπτÞ παρÜδοση αποδßδει στον ΠραξιτÝλη περισσüτερα απü 70 γλυπτÜ. ΑναφÝρονται εδþ τα πιο σημαντικÜ απü αυτÜ καθþς και τα αγÜλματα του ΠραξιτÝλη που Þτανε στημÝνα σε κÝντρα της ΜικρÜς Ασßας:
* ΧÜλκινο Üγαλμα του Τοξüτη ¸ρωτα, κατασκευÜστηκε γýρω στα 367 π.Χ. και εßναι γνωστü σε μας απü τα αντßγραφα ενüς αγαλματικοý τýπου Farnese-Steinhaeuser, που πÞρε το üνομÜ του απü το καλýτερο αντßγραφü του: η πρþιμη αυτÞ δημιουργßα εκφρÜζει Þδη την ανÜγκη να εκφραστοýν εσωτερικÜ αισθÞματα παρÜ εξωτερικÝς υλικÝς καταστÜσεις.
* ΧÜλκινο Üγαλμα του Οινοχüου ΣÜτυρου, χρονολογεßται περßπου στα 366-365 π.Χ. και τα καλýτερα αντßγραφÜ του βρßσκονται στη ΔρÝσδη και το ΠαλÝρμο. Με αυτü το Üγαλμα ο γλýπτης οριοθετεß Ýναν κüσμο που χαρακτηρßζεται απü χÜρη, καλοσýνη, ομορφιÜ και νεüτητα. Ο ΣÜτυρος, Üγαλμα που βρισκüταν στην οδü Τριπüδων στην ΑθÞνα, αποτελοýσε Ýνα απü τα δýο αγαπημÝνα Ýργα του ΠραξιτÝλη και πÜνω σε αυτü ο Παυσανßας, διηγÞθηκε το τÝχνασμα της Φρýνης. Μερικοß αποδßδουν μßα σειρÜ αντιγρÜφων που δεßχνουν Ýναν νεαρü ΣÜτυρο Οινοχüο, στον τýπο του αγÜλματος αυτοý. Η δυσκολßα σýνθεσης του Ýργου θεωρεßται μεγαλýτερη και απü τον περßφημο ΕρμÞ, που εκτßθεται στο μουσεßο της Αρχαßας Ολυμπßας. Ο ΣÜτυρος του ΠραξιτÝλη υπÞρξε Ýνα αριστουργηματικü Ýργο που φιλοτÝχνησε ο γλýπτης τον 4ο αιþνα π.Χ. Απεικüνιζε Ýναν Ýφηβο σÜτυρο σε χαλαρÞ στÜση. Ο νεαρüς στηρßζεται με το χÝρι του σε Ýνα κορμü δÝντρου, ενþ το υπüλοιπο σþμα του ακουμπÜ πÜνω σε Ýνα δεýτερο κλαδß. Εßναι τυλιγμÝνος με δÝρμα αιλουροειδοýς, το κεφÜλι του οποßου πÝφτει στους þμους του. Στο χÝρι του κρατÜει μια φλογÝρα. Το κεφÜλι του Ýχει μια κλßση στα αριστερÜ και Ýχει σοβαρü ýφος, ενþ Ýνα αμυδρü χαμüγελο διαγρÜφεται στο πρüσωπü του. ΠυκνÜ σγουρÜ μαλλιÜ καλýπτουν το κεφÜλι του, ενþ το σþμα του εßναι αγýμναστο και λßγο παχουλü. ¹ταν Ýνα μυθικü πλÜσμα που κατοικοýσε στη φýση και γνþριζε πως να επιζεß και να αποφεýγει τους κινδýνους. ΣυντροφιÜ του Ýχει τη φλογÝρα του, με την οποßα παßζει ρυθμικÝς μελωδßες. Ο γλýπτης φιλοτÝχνησε Ýνα πλÜσμα της φýσης, τον ΣÜτυρο, με διαφορετικü τρüπο απü τους γλýπτες του παρελθüντος, οι οποßοι συνÞθως τους απεικüνιζαν φαλακροýς με μυτερÜ αυτιÜ και πüδια και ουρÜ τρÜγου. Ο ΣÜτυρος του ΠραξιτÝλη üμως Þταν εξευγενισμÝνος. ¹ταν Ýνα üμορφο παιδß της φýσης, που Ýπαιζε μουσικÞ κι Ýτρεχε στα δÜση. Τη στιγμÞ που σταμÜτησε για να αναπαυθεß σε Ýνα ξερü κορμü, ο ΠραξιτÝλης την αποτýπωσε στο περßφημο γλυπτü του, που σýμφωνα με τον Πλßνιο, ονομÜζεται ΣÜτυρος Περιβüητος. ΑρχικÜ το Ýργο του τοποθετÞθηκε στην οδü των Τριπüδων, η οποßα βρßσκεται στη ΠλÜκα και κατÜ την αρχαιüτητα εκεß Þτανε στημÝνα τα Ýπαθλα των χορηγþν των αγþνων. ΠαραμÝνει Üγνωστο μÝχρι πüτε παρÝμεινε σε αυτÞ τη θÝση. Το αυθεντικü γλυπτü αγνοεßται. ΜÝχρι σÞμερα Ýχουν βρεθεß περισσüτερα απü 100 αντßγραφÜ στις χþρες της Μεσογεßου. ¸να απü αυτÜ Þταν στημÝνο στα Προπýλαια του Παναθηναúκοý Σταδßου. ΑριστερÜ βρισκüταν η ΠαλλÜδα ΑθηνÜ και δεξιÜ ο ΣÜτυρος του ΠραξιτÝλη. ΣÞμερα, αντßγραφÜ του βρßσκονται στη γλυπτοθÞκη του ΜονÜχου, τη βßλα ΜποργκÝζε της Ρþμης, στο Λοýβρο, στο Μουσεßο ΕρμιτÜζ της Ρωσßας, üμως το πιο εντυπωσιακü αντßγραφου του ΣÜτυρου του ΠραξιτÝλη εκτßθεται στα Μουσεßα του Καπιτωλßου της Ρþμης.
* Ο ΣÜτυρος Περιβüητος Þταν Ýνα χÜλκινο Üγαλμα που, απü το üνομα που του εßχαν δþσει οι ¸λληνες σýμφωνα με τον Πλßνιο, η φÞμη που εßχε το Ýργο κατÜ την αρχαιüτητα γßνεται αντιληπτÞ. Μßα σειρÜ 115 περßπου αντιγρÜφων, με το üνομα ΣÜτυρος Αναπαυüμενος, αποδßδεται στον τýπο του Περιβüητου απü πολλοýς, και το διασημüτερο αντßγραφο, βρßσκεται στα Μουσεßα του Καπιτωλßου στη Ρþμη. Τα αντßγραφα αυτÜ, απεικονßζουν Ýναν νεαρü Üνδρα με επιμÞκη αυτιÜ και θαμνþδη κüμη, να στηρßζεται με το δεξß του χÝρι πÜνω σε Ýναν κορμü δÝνδρου και να ακουμπÜει το αριστερü, πÜνω στη μÝση του.
* ΜαρμÜρινη ΤριÜδα του ¸ρωτα, της Φρýνης και της Αφροδßτης στις ΘεσπιÝς, χρονολογεßται γýρω στα 366-365 π.Χ. Ο ¸ρωτας, ο οποßος αναγνωρßζεται στον αγαλματικü τýπο Centocelle, που πÞρε το üνομÜ του απü το καλλßτερο αντßγραφü του, το οποßο βρÝθηκε στο Centocelle, κοντÜ στη Ρþμη, αναπαριστÜται ως μßα θλιμμÝνη μορφÞ, προσωποποßηση της ΠλατωνικÞς ιδÝας του να υποφÝρεις απü Ýρωτα. Η Αφροδßτη, η οποßα αναγνωρßζεται στον τýπο που πÞρε το üνομÜ του απü το σημαντικüτερο αντßγραφü της, που βρßσκεται στην Arles της νüτιας Γαλλßας, Þταν ημßγυμνη. Οι λεßες επιφÜνειÝς της, καθþς αποδßδονται με Ýνα ατελεßωτο παιχνßδι φωτüς και σκιÜς, ανÝδυαν Ýναν κüσμο αισθησιακÞς και παραμυθÝνιας ομορφιÜς. Ο ¸ρως των Θεσπιþν Þταν μεγÜλο μαρμÜρινο Üγαλμα του θεοý ¸ρωτος που βρισκüταν στις ΘεσπιÝς κι αποτελοýσε Ýνα απü τα δýο αγαπημÝνα Ýργα του ΠραξιτÝλη. Με το Ýργο αυτü, ο ¸ρως απÝκτησε τον τÝλειο τýπο του κι Ýγινε τουριστικü αξιοθÝατο της πüλης. ΚατÜ τη ΡωμαúκÞ εποχÞ, ο Καλιγοýλας το μετÝφερε στη Ρþμη κι ο Κλαýδιος αργüτερα το επÝστρεψε στις ΘεσπιÝς. ¼μως ο ΝÝρων το μετÝφερε ξανÜ στη Ρþμη, üπου κÜηκε στη ΜεγÜλη ΠυρκαγιÜ της πüλης, το 64 μ.Χ. Στην εποχÞ του Παυσανßα υπÞρχε στις ΘεσπιÝς αντßγραφο του πραξιτελεßου αγÜλματος, Ýργο του γλýπτη Μηνοδþρου. Το επßγραμμα XVI 204 της ΕΑ (απü το παρÜρτημα με τα επιγρÜμματα της ΠλΑν) σ' Ýνα Üγαλμα του ¸ρωτα του ΠραξιτÝλη, αποδßδεται απü τον Paton στον ßδιο τον γλýπτη. (στη φωτογραφßα κÜτω Üλλη 3Üδα με Νýμφες Ορχοýμενες).
* Η Αφροδßτη της Κνßδου: το διασημüτερο Ýργο του και το ωραιüτερο Üγαλμα της θεÜς, σýμφωνα με üσους το εßδαν. Το μαρμÜρινο Üγαλμα, αναπαριστοýσε την Αφροδßτη γυμνÞ, λßγο πριν το λουτρü της και προσεßλκυε, μÜλιστα, αρκετοýς για να το δοýνε και να το θαυμÜσουν. ¹ταν η πρþτη απεικüνιση της γυμνÞς θηλυκÞς μορφÞς σε φυσικü μÝγεθος παγκοσμßως. Η παρÜδοση, Þθελε την ßδια τη θεÜ Αφροδßτη να Ýχει δει το Üγαλμα και να αναρωτιÝται, πþς ο ΠραξιτÝλης την εßδε γυμνÞ, αφοý οι μüνοι θνητοß Üνδρες που την εßχαν δει Ýτσι Þταν ο ΠÜρις, ο ¢δωνις κι ο Αγχßσης**. Το Ýργο καταστρÜφηκε απü φωτιÜ στη Πüλη το 475 μ.Χ. Τα τÝλη της 10ετßας του 360 π.Χ., ο ΠραξιτÝλης, ενισχυμÝνος απü την επιτυχßα του, Ýγινε τολμηρüτερος κι απÝδωσε τη πλÞρη ομορφιÜ της Αφροδßτης, γυμνÞς. Το μαρμÜρινο αυτü Üγαλμα αγορÜστηκε απü τους Κνßδιους κι Ýγινε στη συνÝχεια γνωστü ως η Αφροδßτη της Κνßδου. Η φÞμη της εδραßωσε τη φÞμη του δημιουργοý της σε ολüκληρο τον Ελληνικü κüσμο. ¸ργα απü τη περßοδο της ωριμüτητας και των τελευταßων χρüνων του (360-334 π.Χ.) στηθÞκανε σε πολλÜ κÝντρα τüσο της ΕλλÜδας üσο και της ΜικρÜς Ασßας.
μπρος και πßσω üψη (αντßγραφο) της καλλιπýγου Κνßδιας Αφροδßτης
** Ανþνυμον Επßγραμμα στο Üγαλμα της Αφροδßτης της Κνßδου
ΓυμνÞν εßδε ΠÜρις με, και Αγχßσης, και ¢δωνις.
τοýς τρεßς οßδα μüνους. ΠραξιτÝλης δÝ πüθεν;
ΠÜρις, Αγχßσης κι ¢δωνις μ' εßδαν γυμνÞ μονÜχα.
Ο ΠραξιτÝλης πüτε, ποý και πþς με πÝτυχ' Ýτσι τÜχα;
* Ο χÜλκινος Αναπαυüμενος ΣÜτυρος, πιθανüν των αρχþν της 10ετßας του 350 π.Χ., γνωστüς απü περισσüτερα των 100 αντιγρÜφων, εμφανßζει μßα τονισμÝνη σιγμοειδÞ κÜμψη του κορμοý. Μßα τÝτοια μελÝτη πÜνω στην υποστηριζüμενη μορφÞ, σε συνδυασμü με την τοποθÝτηση του Σατýρου στο δÜσος, Ýγινε Ýμβλημα της μακρινÞς Αρκαδßας, η αναζÞτηση της οποßας στη ζωÞ της πüλης Þταν μÜταιη.
* Ο χÜλκινος Σαυροκτüνος Απüλλωνας (περ. 355 π.Χ.), φημισμÝνο χÜλκινο Üγαλμα που ο Πλßνιος απÝδωσε στον ΠραξιτÝλη κι εßχε την μορφÞ ενüς εφÞβου Þ κατÜ τον ΜαρτιÜλιο, ενüς παιδιοý, που ετοιμαζüταν να σκοτþσει μßα σαýρα που εßχε σκαρφαλþσει σε Ýνα δÝνδρο. Το Ýργο, εßναι γνωστü απü πολλÜ αντßγραφα, αν κι Ýνα χÜλκινο Üγαλμα του ßδιου τýπου και σε φυσικü μÝγεθος, που φυλÜσσεται στο Μουσεßο του Κλßβελαντ, ενδÝχεται να εßναι το αυθεντικü, επειδÞ εßναι μοναδικü στο εßδος του κι η ποιüτητÜ του εξαιρετικÞ. Γνωστüς απü διÜφορα αντßγραφα, Þταν επßσης μια υποστηριζüμενη μορφÞ. Η εφηβικÞ üψη του Απüλλωνα κι η παιχνιδιÜρικη στÜση του υποδεικνýουν τη σημασßα της νεüτητας ως αξßα που σχετßζεται με τα ιδεþδη της ομορφιÜς και της αγÜπης. Εßναι πιθανü το αρχικü Üγαλμα του ΠραξιτÝλη να δημιουργÞθηκε για την Απολλωνßα στο Ρýνδακο, πüλη της Μυσßας, καθþς το Üγαλμα αυτü εμφανßζεται μÝσα σε ναü πÜνω σε νομßσματα αυτοý του κÝντρου της ΜικρÜς Ασßας.
* ΜαρμÜρινα αγÜλματÜ του τοποθετÞθηκαν στο Μαυσωλεßο της Αλικαρνασσοý (γýρω στο 350 π.Χ.), σýμφωνα με το Ρωμαßο συγγραφÝα Βιτροýβιο. Πιθανüν ορισμÝνα σωζüμενα θραýσματα ολüγλυφων αγαλμÜτων απü τη νüτια πλευρÜ του Μαυσωλεßου να κατασκευÜστηκαν στο εργαστÞρι του, καθþς εμφανßζουν εναλλαγÞ φωτüς και σκιÜς στις επιφÜνειÝς τους üπως κι Ýνα λßκνισμα που εßναι χαρακτηριστικÜ της τεχνοτροπßας του. ΕπιπλÝον, κÜποια λιοντÜρια που φÝρουν το γρÜμμα Π χαρακτηρßζονται απü τη προτßμηση για κυματοειδÞς γραμμÝς κι επομÝνως εßναι πιθανü να προÝρχονται απü το ßδιο εργαστÞριο. Τα ýστερα Ýργα του χαρακτηρßζονται απü τον τονισμü της απüδοσης των επιφανειþν μÝσα απü παιχνßδια του φωτüς και της σκιÜς, που κÜνουν τη μορφÞ ασαφÞ και ονειρικÞ. Τα Ýργα αυτÜ εκπλÞρωναν επßσης την επιθυμßα για εκλεπτυσμÝνες φιγοýρες που θα ερÝθιζαν την ηδονιστικÞ απüλαυση του θεατÞ.
* Ο μαρμÜρινος ¸ρωτÜς του, που στÞθηκε στο ΠÜριον της Προποντßδας (χρονολογεßται γýρω στα 350 π.Χ.), αναπαρßσταται σε νομßσματα αυτÞς της πüλης κι αποτÝλεσε αντικεßμενο μßμησης, αντß της συνÞθους αντιγραφÞς, απü αγÜλματα της ΡωμαúκÞς περιüδου. Οι δýο πιστüτερες ΡωμαúκÝς παραλλαγÝς αυτοý του αριστουργÞματος βρÝθηκαν στη Κω και στη Γüρτυνα. Τα μεγÜλα φτερÜ του θεοý και το ÝνδυμÜ του καθορßζουνε το φüντο. Η αναπαρÜσταση, στην αριστερÞ πλευρÜ της μορφÞς üπως τη βλÝπει ο θεατÞς, της παλιÜς τοπικÞς λατρευτικÞς ερμαúκÞς στÞλης του θεοý μεγεθýνει τη μορφÞ σε αυτÞ τη πλευρÜ, ενþ το βλÝμμα του ¸ρωτα κοιτÜ μακρυÜ. Η δημιουργßα αυτÞ στηρßχτηκε στη θεατρικÞ αντßληψη που κυριαρχεß στα ýστερα Ýργα αυτοý του μεγÜλου καλλιτÝχνη.
* Οι μαρμÜρινες πλÜκες της Μαντινεßας, πÜνω στις οποßες αποτυπþνεται ανÜγλυφα ο αγþνας του Απüλλωνα με το Μαρσýα ενþπιον των Μουσþν. Οι πλÜκες αυτÝς πιθανüτατα κοσμοýσαν τη βÜση της τριÜδας του Απüλλωνα, της ΑρτÝμιδος και της Λητοýς στη Μαντινεßα, που δημιουργÞθηκε απü τον ΠραξιτÝλη κι επομÝνως θα πρÝπει ν’ αποδοθοýνε στο εργαστÞρι του (γýρω στα 345 π.Χ). Το θÝμα αυτü αναπαριστÜται μÝσα απü μßα ποικιλßα κομψþν μορφþν.
* Ο μαρμÜρινος ΕρμÞς που κρατÜ το βρÝφος Διüνυσο πιüτερο γνωστüς ως ΕρμÞς του ΠραξιτÝλη, εßναι μαρμÜρινο Üγαλμα που βρÝθηκε στο Ηραßο της Ολυμπßας το 1877. Αποτελεß δε σημαντικü εκπρüσωπο της τÝχνης του, καθþς ο Παυσανßας που το εßδε, το απÝδωσε σε κεßνον και το ßδιο το Üγαλμα εßναι εξαιρετικÞς ομορφιÜς, ποιüτητας και κομψüτητας πρÜγματα που το καθιστοýν πρωτüτυπο Ýργο κι üχι μεταγενÝστερο αντßγραφο. ΠαριστÜνει τον θεü ΕρμÞ, να αναπαýεται σε Ýνα δÝνδρο, κρατþντας το κηρýκειü του και τον νÞπιο Διüνυσο, που προσπαθεß να αρπÜξει Ýνα τσαμπß με σταφýλια, που ο ΕρμÞς βαστÜ ψηλÜ με το δεξß του χÝρι. Το πρüσωπο του ΕρμÞ, «παßζει» με τον νου των επισκεπτþν του Μουσεßου της Ολυμπßας, επειδÞ απü την μßα μεριÜ φαßνεται μελαγχολικü, απü την Üλλη ελαφρþς χαροýμενο, ενþ απü εμπρüς Þρεμο. ¼ταν γεννÞθηκε ο Διüνυσος, ο Δßας για να τον προστατÝψει απü την οργÞ της ¹ρας, τον εμπιστεýθηκε στον ΕρμÞ να τον μεταφÝρει στις αδελφÝς της μητÝρας του. Ο ΠραξιτÝλης απεικονßζει μßα στιγμÞ ανÜπαυσης του ταξιδιοý. Στο δεξß χÝρι που λεßπει, πιθανüν ο ΕρμÞς κρατοýσε τσαμπß σταφýλι, σýμβολο του Διονýσου, που Ýδειχνε στο μικρü θεü. Εßναι συμπληρωμÝνα το αριστερü πüδι απü το γüνατο και κÜτω, η δεξιÜ κνÞμη και το κÜτω μÝρος του κορμοý του δÝνδρου. Το Üγαλμα, κýριος εκπρüσωπος του ελληνικοý κÜλλους, υπÝστη επεμβÜσεις στα ρωμαúκÜ χρüνια üταν μεταφÝρθηκε στο Ηραßο. ΒρÝθηκε ακριβþς στο σημεßο üπου τον εßχε δει ο περιηγητÞς Παυσανßας. Εßχε διευκρινßσει μÜλιστα πως επρüκειτο για Ýργο του ΠραξιτÝλη (γýρω στο 340 π.Χ.). Η τεχνοτροπßα του ΕρμÞ αναδεικνýει τη προτßμηση για μορφÝς με σιγμοειδÞ κÜμψη του κορμοý που ακουμπÜνε σε κÜθετα στηρßγματα καθþς και γι’ αγÜλματα που χαρακτηρßζονται απü μαλακÝς επιμÝρους μορφÝς.
ΚεφαλÞ ΕρμÞ (λεπτομÝρεια)
* Η μαρμÜρινη κεφαλÞ του ΕυβουλÝως (αρχÝς της 10ετßας του 330 π.Χ.), εßναι κεφαλÞ αγÜλματος, που βρÝθηκε στην Ελευσßνα, εξαιρετικÞς ομορφιÜς κι απεικονßζει ßσως τον Þρωα ΕυβουλÝα, αδελφü του ΤριπτολÝμου, με θαμνþδη μαλλιÜ. Η κεφαλÞ, που προÝρχεται απü Ýνα ενδεδυμÝνο Üγαλμα, ßσως εßναι Ýργο του ΠραξιτÝλη, καθþς μßα ερμαúκÞ στÞλη του ιδßου τýπου, στα Μουσεßα του Βατικανοý, φÝρει την επιγραφÞ Ευβουλεýς ΠραξιτÝλους. Αξιοσημεßωτο, εßναι üτι τα αντßγραφα του αγÜλματος του ΕυβουλÝως εßχανε τον τýπο των ερμαúκþν στηλþν, ενþ η κεφαλÞ της Ελευσßνας εßναι η μüνη στο εßδος της με εμφανÞ την προÝλευση απü ολüσωμο Üγαλμα. Θα Þτανε λογικü αν το πρωτüτυπο Üγαλμα βρισκüταν στην Ελευσßνα, μιας κι ο Ευβουλεýς Þταν χθüνια θεüτητα που συνδεüταν με τα Ελευσßνια ΜυστÞρια. Η κεφαλÞ της Ελευσßνας φυλÜσσεται στο Εθνικü Αρχαιολογικü Μουσεßο Αθηνþν. Η ΚεφαλÞ γνωστÞ τüσο απü την πρωτüτυπη προτομÞ üσο κι απü 10 αντßγραφα, αποδüθηκε σε τονισμÝνη ιμπρεσσιονιστικÞ τεχνοτροπßα.
* ΜαρμÜρινα γλυπτÜ που κοσμοýσαν το βωμü του ιεροý της ΑρτÝμιδος στην ¸φεσο εßχαν κατασκευαστεß επßσης απü τον ΠραξιτÝλη, πιθανüτατα γýρω στα 334 π.Χ. Μια ανÜγλυφη ζωφüρος, απü την οποßα σþζεται αντßγραφο σε μικρογραφßα της Αμαζüνας του τýπου Sciarra, καθþς και θραýσματα ντυμÝνων μορφþν, τα οποßα κÜποτε κοσμοýσαν το βωμü και προÝρχονται απü τις Μοýσες της βÜσης της Μαντινεßας, εμφανßζουν την χαρακτηριστικÞ προτßμηση για αδιüρατα περιγρÜμματα, που αποτελεß κýριο γνþρισμα των ýστερων Ýργων του ΠραξιτÝλη.
* Η μαρμÜρινη κεφαλÞ Petworth της Αφροδßτης εßναι επßσης χαρακτηριστικÞ της ýστερης τεχνοτροπßας του ΠραξιτÝλη, με το παιχνßδι του φωτüς και της σκιÜς στην επιφÜνειÜ της:46 επομÝνως εßναι δυνατü να απηχεß την τελευταßα Αφροδßτη του ΠραξιτÝλη, η οποßα δημιουργÞθηκε για το ιερü του ¢δωνι στην ΑλεξÜνδρεια στο ΛÜτμο της Καρßας, λßγο μετÜ την ßδρυση της πüλης απü τον ΑλÝξανδρο το 334 π.Χ.
* Ο Απüλλων Λýκειος Þταν Üγαλμα του θεοý Απüλλωνος, που βρισκüταν Ýξω απü το Λýκειον, Ýνα απü τα γυμνÜσια των Αθηνþν. Το πρωτüτυπο, που ßσως Þταν χÜλκινο, παρßστανε τον θεü Απüλλωνα να στηρßζεται με το αριστερü του χÝρι σε Ýνα δÝνδρο Þ τρßποδα και να ακουμπÜει το δεξß του χÝρι, πÜνω στο κεφÜλι του, ως Ýνδειξη κοýρασης. Ο Λουκιανüς, που το εßδε τον 1ο αι. μ.Χ., Ýγραψε üτι ο θεüς Ýμοιαζε να αναπαýεται μετÜ απü μακροχρüνια προσπÜθεια, üμως δεν το απÝδωσε σε κÜποιον γλýπτη. ΚατÜ καιροýς, αποδßδεται, με μερικÝς αμφισβητÞσεις, στον ΠραξιτÝλη.
* Η ¢ρτεμις Βραυρωνßα Þταν το κολοσσιαßο, μαρμÜρινο, λατρευτικü Üγαλμα του ιεροý της θεÜς πÜνω στην Ακρüπολη των Αθηνþν, που ο Παυσανßας απÝδωσε στον ΠραξιτÝλη κι η κεφαλÞ του, που αποδüθηκε στο Üγαλμα απü τον Γεþργιο Δεσπßνη, φυλÜσσεται σÞμερα στο Μουσεßο της Ακρüπολης. Ο τýπος του αγÜλματος θα μποροýσε να ταυτιστεß με το Üγαλμα της ΑρτÝμιδος των Γαβßων στο Μουσεßο του Λοýβρου, Þ την ¢ρτεμι της ΔρÝσδης.
* Η ¢ρτεμις της Αντßκυρας Þταν το λατρευτικü Üγαλμα, μες στο ναü της θεÜς στην Αντßκυρα της Βοιωτßας κι Þταν Ýργο του ΠραξιτÝλη. Ο τýπος του αγÜλματος εßναι γνωστüς απü Ýνα χÜλκινο νüμισμα της πüλης που δεßχνει την θεÜ να κρατÜ στο Ýνα χÝρι τüξο, στο Üλλο μßα δÜδα κι Ýναν σκýλο να τρÝχει στα πüδια της.
* Η ΚεφαλÞ Aberdeen εßναι κεφαλÞ αγÜλματος του ΕρμÞ Þ του νεαροý ΗρακλÝους που ßσως σχετßζεται με τον ΠραξιτÝλη, απü την Ýντονη ομοιüτητÜ του με τον ΕρμÞ της Ολυμπßας. ΦυλÜσσεται στο Βρετανικü Μουσεßο.
* Η ΚεφαλÞ Leconfield εßναι κεφαλÞ αγÜλματος, του τýπου της Αφροδßτης της Κνßδου, που βρßσκεται στην Οικßα Petworth στην Αγγλßα. Ο ¢ντολφ ΦουρτβÝνγκλερ (Adolf Furtwangler) το απÝδωσε στον ΠραξιτÝλη, απü την υψηλÞ ποιüτητÜ του.
* Το Σýνταγμα της Μαντινεßας Þταν σýνταγμα τριþν αγαλμÜτων, του Απüλλωνος, της ΑρτÝμιδος και της Λητοýς, που βρισκüταν στην αρχαßα Μαντßνεια και Þταν Ýργο του ΠραξιτÝλη. Το σýνταγμα δεν Ýχει σωθεß, αλλÜ τα ανÜγλυφα της βÜσης του, που απεικονßζουν τον Απüλλωνα, Ýναν σκλÜβο, τον Μαρσýα κι Ýξι απü τις Μοýσες, φυλÜσσονται στο Εθνικü Αρχαιολογικü Μουσεßο Αθηνþν, ενþ το ανÜγλυφο με τις υπüλοιπες τρεις Μοýσες Ýχει εξαφανιστεß.
* Ο ¸φηβος του Μαραθþνος εßναι χÜλκινο Üγαλμα, μικρüτερο του φυσικοý μεγÝθους, που δεßχνει Ýναν νεαρü Ýφηβο σε χαροýμενη στÜση και θυμßζει τον τýπο του Σατýρου Οινοχüου. Το Üγαλμα σχετßζεται με την σχολÞ του ΠραξιτÝλη και πιθανþς αποτελεß Ýργο του ßδιου του γλýπτη. Το Ýργο βρßσκεται στο Εθνικü Αρχαιολογικü Μουσεßο Αθηνþν.
* ΤÝλος, ο ΠραξιτÝλης δημιοýργησε για τη Μýρα της Λυκßας Ýνα αγαλματßδιο ¸νθρονης Λητοýς σε κÜποιο πρÜσινο πολýτιμο λßθο, πιθανüτατα λßγο μετÜ την κατÜκτηση της περιοχÞς απü τον ΑλÝξανδρο το φθινüπωρο του 334 π.Χ.48 Η ýστερη ΠραξιτελικÞ απüδοση της Λητοýς σε θρüνο αναγνωρßζεται σε αγγειογραφßα του ζωγρÜφου της Βαλτιμüρης (γýρω στο 320 π.Χ.): η θεÜ χαρακτηρßζεται απü μια ΠραξιτελικÞ ανατομßα του προσþπου κι απü Ýνα Ýνδυμα που πλησιÜζει πολý εκεßνο των γυναικεßων μορφþν που σχετßζονται με τη βÜση της Μαντινεßας, σε συνδυασμü με Ýνα πλοýτο του θρüνου που Ýχει ανατολßτικο χαρακτÞρα. (στη φωτογραφßα κÜτω μιας και δεν Ýχω τη Λητþ βÜζω Ýνα κομμÜτι ζωφüρου με το πρüσωπο του ΠραξιτÝλη ανÜγλυφο).
Οι ακριβεßς ημερομηνßες για τον ΠραξιτÝλη εßναι αüριστες, αν και πιθανþς δεν απασχολοýνταν πλÝον στα χρüνια του Μ. ΑλεξÜνδρου, üπως αποδεικνýεται απü την Ýλλειψη οποιωνδÞποτε στοιχεßων που να δεßχνουν üτι ο ΑλÝξανδρος υιοθÝτησε τον ΠραξιτÝλη, κÜτι που πιθανüν θα εßχε κÜνει για Ýναν τüσο μεγÜλο γλýπτη. ΜερικÜ απü τα αγÜλματα του ΠραξιτÝλη χρωματßστηκαν απü το ζωγρÜφο Νικßα και σýμφωνα με τη γνþμη του γλýπτη κÝρδισαν πολý απü αυτÞ την επεξεργασßα.
ΣυμπερασματικÜ, εßναι δυνατü να ειπωθεß με βεβαιüτητα πως ο ΠραξιτÝλης εßχε μεταφρÜσει τη ΠλατωνικÞ αποδÝσμευση απü τον κüσμο της πüλης-κρÜτους σε παραστατικοýς üρους, δßνοντας σÜρκα σ’ Ýνα κüσμο που κατοικοýνταν απü üμορφα, νÝα κι αθÜνατα πλÜσματα, Ýνα μακρινü και μαγεμÝνο μýθο, ο οποßος προδιαγρÜφει την ονειρικÞ Αρκαδßα της ΕλληνιστικÞς περιüδου.
Τßποτε δεν εßναι γνωστü σχετικÜ με την εμφÜνιση του ΠραξιτÝλη. Εßναι δυνατü να υποστηριχτεß απü τα σωζüμενα αποσπÜσματα του Λüγου του προς τους ΣπαρτιÜτες üτι Þταν ιδιαßτερα τολμηρüς, ακüμη κι υπερüπτης, καθþς δÞλωνε üτι ο εξαιρετικüς καλλιτÝχνης πρÝπει να απολαμβÜνει της ελευθερßας να αλλÜζει τις παραδοσιακÝς εικονογραφßες και να εφευρßσκει νÝες κι üτι η κοινωνßα οφεßλει να αποδÝχεται αυτÝς τις καινοτομßες. ΕπομÝνως, οι θεωρητικÝς βÜσεις για την ýστερη κλασσικÞ ατομιστικÞ θεþρηση των εικαστικþν τεχνþν εßχαν Þδη τεθεß απü τον ΠραξιτÝλη.
Ο μεγαλýτερος γιος του ΠραξιτÝλη, ο Κηφισüδοτος ο Νεüτερος, αναφÝρεται αρκετÝς φορÝς στους καταλüγους της εýπορης τÜξης των Αθηναßων που üφειλαν να καταβÜλουν δημüσιες εισφορÝς, οι οποßοι χρονολογοýνται στις 10ετßες 330 και 320 π.Χ.. Τ’ üνομÜ του συνοδεýεται απü τ’ üνομα του πατÝρα του, μÝχρι το 326 π.Χ., ενþ δεν αναφÝρεται πια μετÜ απü αυτÞ την ημερομηνßα. ΕπομÝνως, εßναι δυνατü να υποστηριχτεß βÜση αυτοý πως ο ΠραξιτÝλης πιθανüτατα πÝθανε το 326 π.Χ.
Ο ΠραξιτÝλης υπÞρξε ιδιαßτερα επιτυχημÝνος ως γλýπτης. ΚατÜ τη διÜρκεια της ýστερης περιüδου της δημιουργßας του, η ΠραξιτελικÞ τεχνοτροπßα καθßσταται κυρßαρχη στην ΑθÞνα και γνωρßζει μεγÜλη διÜδοση σε ολüκληρο τον Ελληνικü κüσμο. Εν τοýτοις, γýρω στα 360 π.Χ., οι Κþες αρνÞθηκαν για λüγους ηθικÞς να αγορÜσουν τη γυμνÞ Αφροδßτη, η οποßα θα πουληθεß στους Κνßδιους. ΕπιπλÝον, στα τÝλη της 10ετßας του 340, οι ΣπαρτιÜτες αρνÞθηκαν να δεχτοýν Ýνα Üγαλμα της Αφροδßτης απü τον ΠραξιτÝλη, καθþς θεωρÞθηκε üτι διαφÞμιζε τον Ýρωτα μεταξý ανδρþν και εταßρων. ΤÝλος, το Üγαλμα που αναπαριστοýσε την εταßρα Φρýνη στους Δελφοýς αποτÝλεσε απü τη 10ετßα του 330 και μετÜ αντικεßμενο κριτικÞς απü τους Κυνικοýς, οι οποßοι το θεωροýσαν ως τρüπαιο της ασωτßας των ΕλλÞνων. ¸τσι, η κοινÞ γνþμη που Þτανε περισσüτερο προσκολλημÝνη στις αξßες της πüλης-κρÜτους δεν αποδÝχτηκε εντελþς το ηδονιστικü μÞνυμα της τÝχνης του.
ΚατÜ τους πρþιμους Ελληνιστικοýς χρüνους, ο Θεüκριτος, ο Λεωνßδας του ΤÜραντα κι ο Ηρþvδας αναφÝρονται στο γλýπτη: η φÞμη του φαßνεται üτι βασιζüταν τüσο στην υψηλÞ ποιüτητα των Ýργων του (Θεüκρ.) üσο και στην Üποψη üτι Ýδωσε σÜρκα κι οστÜ σε μιαν εσωτερικευμÝνη Üποψη του Ýρωτα (Λεων.). ΚατÜ τους μÝσους Ελληνιστικοýς χρüνους, η πλατιÜ διαδεδομÝνη νοσταλγßα για την ΑττικÞ τÝχνη του 5ου αι. π.Χ. ανοßγει το δρüμο για την απερßφραστη Üποψη πως ο ΠραξιτÝλης δεν Þτανε τüσο καλüς üσο ο Φειδßας. Εν τοýτοις, η τÝχνη του αναβαθμßζεται στη μÝσο-ΕλληνιστικÞ «μπαρüκ» κουλτοýρα της ΜικρÜς Ασßας και θεωρεßται τþρα ως ο απüλυτος εκφραστÞς της φλüγας του πÜθους.
Στην εκλεκτικÞ κουλτοýρα της ýστερης ΕλληνιστικÞς περιüδου, η Üποψη üτι το τÝλειο Ýργο αποτελεß ανθολογßα στοιχεßων που λαμβÜνονται απü διαφορετικÝς πηγÝς περιλαμβÜνει την αρχÞ üτι τα καλλßτερα στοιχεßα της τÝχνης του θα πρÝπει να χρησιμοποιηθοýν ξανÜ και να ενωθοýν με τα καλλßτερα στοιχεßα των Üλλων κορυφαßων καλλιτεχνþν της κλασικÞς ΕλλÜδας, προκειμÝνου να επιτευχθεß το τÝλειο Üγαλμα. ΕπιπλÝον, Ρωμαßοι συγγραφεßς της περιüδου τονε συμπεριλαμβÜνουν μεταξý των προσωπικοτÞτων του Ελληνικοý πολιτισμοý που πρÝπει να γνωρßζει κανεßς. Η περßοδος αυτÞ συμπßπτει με τη 1η Ýκρηξη της παραγωγÞς αντιγρÜφων που βασßζονταν σε αριστουργÞματÜ του.
Στα χρüνια του Αυγοýστου, Ýλαβε τη δÝουσα αναγνþριση στη λογοτεχνßα της εποχÞς, üμως χωρßς ενθουσιασμü, αναμφßβολα επειδÞ η ΕλληνικÞ τÝχνη του 5ου αι., Þταν ιδιαßτερα αγαπητÞ εκεßνη την εποχÞ. Στα πρþιμα ΡωμαúκÜ αυτοκρατορικÜ χρüνια, εκλαμβÜνεται ορισμÝνες φορÝς ως τεχνητÞ και σε Üλλες περιπτþσεις αποτελεß αντικεßμενο κριτικÞς για ηθικοýς λüγους στη ΛατινικÞ λογοτεχνßα. ΤοποθετÞσεις πως ο ΠραξιτÝλης Ýδωσε ζωÞ στα αγÜλματÜ του, δßνοντÜς τους ασýγκριτη γοητεßα, επαναλαμβÜνονται καθυστερημÝνα. Εν τοýτοις, μες στη νεο-σοφιστικÞ περßοδο, γεννÜται μÝγας ενθουσιασμüς προς τη τÝχνη του ΠραξιτÝλη, ως το πιο γλαφυρü σýμβολο των παλαιþν καλþν ημερþν στην ΕλλÜδα, δηλαδÞ κατÜ τη περßοδο της μÝσης και νÝας κωμωδßας, üταν οι εταßρες αποτελοýσανε σημαντικÜ πρüσωπα της ΕλληνικÞς κοινωνßας. Δεν εßναι τυχαßο το πως η παραγωγÞ αντιγρÜφων απü αγÜλματÜ του γßνεται ιδιαßτερα Ýντονη κατÜ τη διÜρκεια αυτÞς της περιüδου.
Στη ΧριστιανικÞ απολογητικÞ λογοτεχνßα, συχνÜ γßνεται αντικεßμενο επιθÝσεων ως σýμβολο μßας λÜγνας κι ηδονιστικÞς τÝχνης, η οποßα διαφθεßρει τις κοινωνßες. Οι τελευταßοι ΠαγανιστÝς συγγραφεßς θεωροýν μερικÝς φορÝς τον ΠραξιτÝλη ως μÜγο, ο οποßος Þταν ικανüς να εισÜγει τις προσωπικüτητες των θεοτÞτων στα αγÜλματÜ του και πÜντοτε θεωροýνε τη τÝχνη του ως σημαντικü συστατικü της ΠαγανιστικÞς κληρονομιÜς, το οποßο πρÝπει να διασωθεß και να θαυμÜζεται. Εν τοýτοις, η σημασßα του ΠραξιτÝλη γßνεται αποδεκτÞ και στη ΧριστιανικÞ λογοτεχνßα απü τον 4ο αιþνα μ.Χ. και μετÜ. Στα πρþτα χρüνια του Μεσαßωνα, ο ΠραξιτÝλης, μαζß με Üλλους «παλιοýς» αριστοτÝχνες, θεωρεßται ορισμÝνες φορÝς ως το σýμβολο μßας Üχρωμης τÝχνης, η οποßα απÝχει απü τη ζωÞ. Κι üμως, απü τις αρχÝς του 10ου αι. μ.Χ. και μετÜ, η διογκοýμενη νοσταλγßα για την ΑρχαιοελληνικÞ τÝχνη, η οποßα θεωροýνταν πλÝον ως Ýνας χαμÝνος παρÜδεισος, οριοθετεß κατÜ τη μÝση ΒυζαντινÞ περßοδο μßαν εκτεταμÝνη Ýρευνα που στüχευε στην εκ νÝου ανακÜλυψη της τεχνοτροπßας και της τÝχνης του ΠραξιτÝλη, η οποßα συνεχßζεται μÝχρι σÞμερα.
Ο ΠραξιτÝλης Ýζησε σε μßα κοινωνßα η οποßα Üλλαζε ταχýτατα, απü το στενü περιβÜλλον της ΕλληνικÞς πüλης-κρÜτους προς την παγκüσμια αυτοκρατορßα, η οποßα θα δημιουργηθεß απü τον ΑλÝξανδρο. ΠροσÝφερε σε αυτÞ την κοινωνßα μßα τÝχνη και μßα τεχνοτροπßα που χρειαζüταν πολý, δηλαδÞ αποστασιοποιημÝνες απü τις αξßες της πüλης-κρÜτους κι ικανÝς ν’ αγγßξουνε και να κερδßσουνε τα εσωτερικÜ αισθÞματα κι üνειρα των μεμονωμÝνων ατüμων. Αυτüς εßναι ο λüγος που η τÝχνη του υπÞρξεν εξαιρετικÜ πετυχημÝνη τüσο στις μÝρες του üσο και για πολλÝς γενιÝς που θα ακολουθÞσουν.
Μια ΕρωτικÞ Υπüθεση
Ο μεγÜλος Ýρωτας του ΠραξιτÝλη Þταν η Φρýνη, μια πρüσφυγας απü τις ΘεσπιÝς που ζοýσε στην ΑθÞνα. Η ερωτικÞ αυτÞ σχÝση ξεκßνησε το 367-366 π.Χ. ΠοιÜ Þταν üμως η Φρýνη;
Το πραγματικü üνομÜ της Þταν ΜνησαρÝτη κι εßχε γεννηθεß στις ΘεσπιÝς, γýρω στο 385 π.Χ.. ¹τανε κüρη του πÜμφτωχου ΕπικλÞ κι Ýβγαζε τα προς το ζην, μαζεýοντας και πουλþντας κÜπαρη. ¼μως, οι φιλοδοξßες της νεαρÞς την οδÞγησαν στην ΑθÞνα, üπου Ýχτισε τη λαμπρÞ της καριÝρα. Ξεκßνησε να εργÜζεται ως αυλητρßδα κι η ομορφιÜ κι η γοητεßα της πολý γρÞγορα την Ýκαναν να ξεχωρßσει.
¼ταν Ýγινε εταßρα, Üλλαξε το üνομÜ της σε Φρýνη κι Ýτσι Ýχει μεßνει γνωστÞ μÝχρι σÞμερα. Το üνομα «Φρýνη» προερχüταν απü τους μικροýς βατρÜχους, που εßναι σχεδüν διÜφανοι üταν γεννιοýνται. Το δÝρμα της Þταν εξßσου λευκü κι αψεγÜδιαστο. ¼πως και πολλÝς Üλλες εταßρες, φημιζüτανε για τις υψηλÝς τιμÝς της. Μßα νýχτα μαζß της κüστιζε μßα μνα, δηλαδÞ 100 δραχμÝς. Το ποσü Þτανε τερÜστιο, αλλÜ κανεßς δεν Ýμεινε παραπονεμÝνος (σσ: και κανεßς δεν σε ‘βαζε με το ζüρι! ΛÝω εγþ). ΛÝγεται πως Üλλαζε τις τιμÝς, ανÜλογα με τη συμπÜθεια που Ýτρεφε για τον κÜθε πελÜτη της. Γι’ αυτü προσÝφερε δωρεÜν της υπηρεσßες της στον φιλüσοφο ΔιογÝνη, που τον εκτιμοýσε πολý. Φαßνεται πως εßχε μεγÜλη πÝραση στις γυναßκες. ΑντιθÝτως, üταν αντιπαθοýσε κÜποιον, αρνοýνταν να τον δεχτεß ως πελÜτη, üσα χρÞματα κι αν της Ýδινε (σσ: μαγκιÜαααα, ξαναλÝω εγþ).
ΚÜποια στιγμÞ, τη προσÝγγισε ο ρÞτορας Ευθßας κι αυτÞ απÝρριψε üλες του τις προτÜσεις, γιατß τονε θεωροýσε πολý Üσχημο κι αγενÞ. Ο Ευθßας θßχτηκε (σσ: Ε! Ευθßας & εýθικτος… λογικü θα μου πεßτε, τριτοξαναλÝω εγþ) κι αποφÜσισε να τιμωρÞσει την αυθÜδη εταßρα. Τη κατηγüρησε üτι προσπαθοýσε να εισÜγει στην ΑθÞνα μßα θρησκεßα απ’ τη ΘρÜκη, που θα Ýβλαπτε τα Þθη των νεαρþν κοριτσιþν. ΑυτÞ Þταν ßσως η πιο συνηθισμÝνη κατηγορßα στην αρχαßα ΑθÞνα. Την Ýσυρε στο δικαστÞριο, üπου την εκπροσþπησε ο πρþην εραστÞς της, Υπερεßδης. ΠαρÜ το ανυπüστατο της κατηγορßας του Ευθßα, η δßκη δεν εξελισσüταν αισßως. Οι δικαστÝς φαßνονταν να Ýχουν πειστεß απ’ το κατηγορητÞριο και πßστευαν üτι ο Υπερεßδης Þταν επηρεασμÝνος απ’ τη σχÝση του με τη Φρýνη. Λßγο πριν παρθεß η τελικÞ απüφαση, ο Υπερεßδης τρÜβηξε την εταßρα στο κÝντρο του δικαστηρßου, για να μποροýν να τη δουν üλοι. Χωρßς να πει κουβÝντα, Ýσκισε τα ροýχα της κι αποκÜλυψε στον κüσμο, το εκθαμβωτικÜ üμορφο κορμß της.
Οι δικαστÝς τα χÜσανε. Νüμισαν üτι Ýβλεπαν μπροστÜ τους την ßδια τη ΘεÜ Αφροδßτη. Οι φÞμες για το απαρÜμιλλο κÜλλος της εταßρας αποδεßχθηκαν αληθινÝς. Την εποχÞ εκεßνη, ο κüσμος πßστευε üτι η σωματικÞ ομορφιÜ εßχε σχÝση με το Þθος και την εýνοια των Θεþν. ¼ταν οι δικαστÝς αντßκρισαν τη τελειüτητα της Φρýνης (σσ: !!!!!!!!!!!), πεßστηκαν üτι αν καταδßκαζαν αυτÞ τη γυναßκα, καταδßκαζαν την αγαπημÝνη των Θεþν. Η εταßρα αθωþθηκε κι η φÞμη üτι Þταν η επßγεια ΘεÜ Αφροδßτη εξαπλþθηκε.
Η Φρýνη Þτανε πλÝον απ’ τις διασημüτερες εταßρες της αρχαßας ΕλλÜδας. Εßχε συγκεντρþσει τüσα πλοýτη, που προσφÝρθηκε ναξανα χτßσει τα τεßχη της ΘÞβας, που εßχε καταστρÝψει ο ΜÝγας ΑλÝξανδρος το 336 π.Χ. Το μüνο που ζÞτησε σαν αντÜλλαγμα, Þταν να προστεθεß μßα επιγραφÞ που θα Ýλεγε: «ΚαταστρÜφηκαν απü τον ΑλÝξανδρο, επισκευÜστηκαν απü τη Φρýνη την εταßρα». Οι Θηβαßοι απÝρριψαν τη πρüτασÞ της, απü φüβο μÞπως προσβÜλουν τον ΑλÝξανδρο.
Ο ΠραξιτÝλης λοιπüν την εßδε πρþτη φορÜ κατÜ τη διÜρκεια μιας γιορτÞς. Η Φρýνη φρüντιζε να μη δεßχνει ποτÝ το γυμνü κορμß της δημοσßως, για να διατηρεß την αßγλη της. ¼μως σε εκεßνη τη γιορτÞ, χωρßς καμßα ντροπÞ, Ýλυσε τα μαλλιÜ της, Ýβγαλε το χιτþνα της και βοýτηξε αμÝριμνη στη θÜλασσα. Οι παρευρισκüμενοι πßστεψαν πÜλι, πως Ýβλεπαν μπροστÜ τους την Αφροδßτη. Πολý γρÞγορα, ο ΠραξιτÝλης Ýγινε Ýνας απ’ τους πιο αφοσιωμÝνους εραστÝς της. ΛÝγεται πως Þταν ο μüνος που αγÜπησε πραγματικÜ η εταßρα.
¸γινε η μοýσα του και με πρüτυπο εκεßνη, Ýφτιαξε 3 αγÜλματα. Το 1ο το αγüρασαν οι Κνßδιοι κι Ýγινε ξακουστü ως η Αφροδßτη της Κνßδου. Το 2ο Þταν απü πεντελικü μÜρμαρο κι ο ΠραξιτÝλης το δþρισε στη γενÝτειρα της Φρýνης, στις ΘεσπιÝς. Το 3ο Þταν ολüχρυσο και στÞθηκε στους Δελφοýς.
Η Φρýνη, παρÜ τον ÝρωτÜ της, δεν Ýχανε ευκαιρßα να αποκομßσει δþρα απ’ τον ΠραξιτÝλη. ΚÜποια στιγμÞ της εßπε, üτι θα της Ýδινε üτι του ζητοýσε. Εκεßνη Þθελε το μεγαλýτερο αριστοýργημÜ του. Τüτε ο ΠραξιτÝλης της απÜντησε, üτι δεν μποροýσε να ξεχωρßσει ανÜμεσα στα Ýργα του, ßσως για να αποφýγει να της δþσει το αγαπημÝνο του. Η πανοýργα Φρýνη δεν τον πßστεψε. ¸βαλε Ýναν υπηρÝτη του ΠραξιτÝλη να φωνÜξει μες στη μÝση της νýχτας, üτι εßχε πÜρει φωτιÜ το εργαστÞρι του γλýπτη. Ο ΠραξιτÝλης Ýντρομος, ζÞτησε να βγÜλουν Ýξω το Üγαλμα του ¸ρωτα. Η Φρýνη, που Þτανε ξαπλωμÝνη δßπλα του, χαμογÝλασε πονηρÜ και τον ενημÝρωσε üτι το εργαστÞριο δεν κινδýνευε. Εκεßνη εßχε στÞσει üλο το σχÝδιο, για να μÜθει ποιο Þτανε το αγαπημÝνο του Ýργο. «Τον ¸ρωτα θα μου δþσεις», του εßπε κι ο ΠραξιτÝλης δεν μπüρεσε να αρνηθεß.
Η Φρýνη εßχε βÜλει στοßχημα, üτι κανεßς Üντρας δεν μποροýσε να αντισταθεß στα κÜλλη της. ΕπÝλεξε ως θýμα το φιλüσοφο ΞενοκρÜτη, μαθητÞ του ΠλÜτωνα και δÜσκαλο του ΔημοσθÝνη. ΠÞγε στο σπßτι του και του ζÞτησε να διανυκτερεýσει εκεß, με τη δικαιολογßα üτι την κυνηγοýσανε ληστÝς. Ο ΞενοκρÜτης τη φιλοξÝνησε. Τη νýχτα, η Φρýνη μπÞκε κρυφÜ στο δωμÜτιο του ΞενοκρÜτη και ξÜπλωσε δßπλα του. Ο φιλüσοφος δεν ενÝδωσε στον πειρασμü. Της ζÞτησε να επιστρÝψει στο δωμÜτιü της κι αυτÞ υπÜκουσε απογοητευμÝνη. Την επüμενη μÝρα, üταν γνωστοποιÞθηκε η αποτυχßα της, η Φρýνη προσπÜθησε να δικαιολογηθεß λÝγοντας: "ΣτοιχημÜτισα να νικÞσω Üνθρωπο, üχι Üγαλμα". Η εταßρα συνÝχισε να ασκεß το επÜγγελμÜ της ακüμα και σε μεγÜλη ηλικßα. Ο αισθησιασμüς κι η γοητεßα της δεν εξασθÝνησαν με τη πÜροδο του χρüνου. Υπολογßζεται üτι πÝθανε γýρω στα 310 π.Χ.
Ο ΠραξιτÝλης φιλοτÝχνησε Ýνα Üγαλμα ¸ρωτα προκειμÝνου να εκφρÜσει τη δικÞ του κατÜσταση ως σκλαβωμÝνου απü αγÜπη προς την Φρýνη, δηλþνοντας απερßφραστα το μÞνυμα αυτü σ’ επßγραμμα που χαρÜχτηκε στη βÜση του αγÜλματος. Δþρισε το Üγαλμα αυτü στη Φρýνη κι εκεßνη το αφιÝρωσε στο ιερü του ¸ρωτα στις ΘεσπιÝς. Ο ¸ρωτας αυτüς βρισκüτανε στα αριστερÜ του θεατÞ μßας τριÜδας αγαλμÜτων, η οποßα περιλÜμβανε το πορτραßτο της Φρýνης στο μÝσο και την Αφροδßτη στα δεξιÜ. Η Φρýνη δοξÜστηκε ως ο καλλßτερος τρüπος για τον επßγειο κüσμο να γνωρßσει τη θεúκÞ αγÜπη (¸ρωτα) και τη θεúκÞ ομορφιÜ (Αφροδßτη). Σþζεται Ýνα απüσπασμα μßας επιστολÞς της Φρýνης προς τον ΠραξιτÝλη με το σχüλιü της για τη τριÜδα των Θεσπιþν. Ο ΠραξιτÝλης δημιοýργησε την Αφροδßτη της Κνßδου χρησιμοποιþντας τη Φρýνη ως μοντÝλο για το σþμα της θεÜς. ΕπιπλÝον, η γυναßκα αυτÞ Þταν επßσης το μοντÝλο για το χÜλκινο Üγαλμα μιας εýθυμης εταßρας που δημιοýργησε.
