Το Χωριό Μου: Από Την Αυτοκατανάλωση Στην Αγορά

Εκδόσεις ΘΥΜΑΡΙ 1995

    (Αν σας αρέσει, κάντε το δώρο σ' ένα φίλο σας. Ελπίζω όχι σε δισκέτα αλλά σε βιβλίο.)
 

Αφιέρωση

   Στον Σωτήρη Δημητρίου και στα μέλη της Ομάδας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Κέντρου Έρευνας και Τεκμηρίωσης

Ευχαριστίες

   Ευχαριστίες οφείλω σ' όλους εκείνους που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο βοήθησαν να βγει αυτό το βιβλίο. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον Μανώλη Φραγκούλη, που είχε την καλοσύνη να διαβάσει το χειρόγραφο και να κάνει πολύτιμες υποδείξεις και συμπληρώσεις και τον Γεώργιο Τωμαδάκη, που κατέστησε δυνατή την έκδοση του χρηματοδοτώντας την. Τέλος ευχαριστώ τους μαθητές μου, που χάρη στις καταλήψεις που πραγματοποίησαν το χειμώνα του 90-91, μου αποδέσμευσαν το χρόνο για τη συγγραφή του.
----------------------------------------------------------------------------------------

                                       ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος

Εισαγωγή

1 Το Χωριό μου και τα Σπίτια του

2 Σπιτικές Δραστηριότητες

2.α. Μαγείρεμα

2.β. Θέρμανση

2.γ. Ηλεκτρισμός

2.δ. Ύδρευση

2.ε. Σωματικές Ανάγκες

3 Αγροτικές Δραστηριότητες

3.α. Λιομάζωμα

3.β. Αμπελουργία

3.γ. Αμύγδαλα

3.δ. Χαρούπια

3.ε. Σπορά

3.στ. Ραντολόι

3.ζ. Κηπευτικά και Οπωρικά

3.η. Παραγωγικές Δραστηριότητες στο Σπίτι

3.θ. Διατροφή

3.ι. 'Αρδευση

3.ια. Πρώιμα Κηπευτικά

3.ιθ. Επιπτώσεις της Μονοκαλλιέργειας

3.ιγ. Επιβιώσεις της Αυτάρκειας

3.ιδ. 'Αλλες Επαγγελματικές Δραστηριότητες

4 Η Ζωή στο Χωριό

4.α. Συγκοινωνίες

4.6. Διασκέδαση

4.γ. Η Ζωή των Παιδιών

4.δ. Ένδυση, Υπόδηση, Κόμμωση

4.ε. Πολιτική

4.στ. Εκκλησιασμός και Γιορτές

4.ζ. Προλήψεις και Δεισιδαιμονίες

4.η. Θεραπευτικές Αγωγές

4.θ. Ονόματα και Παρατσούκλια

4.ι. Μαθητικές Αναμνήσεις

4.ια. Πληθυσμιακά Δεδομένα

4.ιβ. Κληρονομικά

4.ιγ. Γάμος, Προίκα, Προξενιό

4.ιδ. Γλώσσα

4.ιε. Κοινωνικές Σχέσεις

Αντί Επιλόγου
------------------------------------------------------------------------

Πρόλογος

     Η ευρύτητα κι η διάδοση που απόκτησε η ανθρωπολογία στην εποχή μας οφείλεται σε πολλούς λόγους: Στην ανάπτυξη των διεπιστημονικών κλάδων -δεδομένου πως η ανθρωπολογία αποτελεί κατ' εξοχή πεδίο διασταύρωσης και συνεργασίας των επιστημών. Στις νέες μεθόδους και τεχνικές ανάλυσης. Στο συσσωρευμένο εμπειρικό υλικό κ.ά. Ένας σοβαρός επίσης λόγος, είναι κι η στροφή που παρατηρείται πρόσφατα στο πρόβλημα «άνθρωπος». Διεξάγοντας την έρευνα στα μέτρα και στις αξίες της ανθρώπινης ζωής, η ανθρωπολογία άρχισε να εισδύει στην περιοχή της κοινωνιολογίας η οποία συνεχίζει να βλέπει τον άνθρωπο με την οπτική των μεγάλων αριθμών, απογυμνωμένο από την πολύπλευρη ενότητα του και από τις δημιουργικές του δυνατότητες. Επιπλέον, η κοινωνιολογία χρησιμοποιείται σε μεγάλο βαθμό για την απολογία του κατεστημένου συστήματος. Και είναι γι' αυτό το λόγο που βλέπει τον άνθρωπο ως αντικείμενο ή θεατή και όχι ως υποκείμενο της ιστορίας. Ας μην ξεχνάμε ότι η ανθρωπολογία ξεκίνησε, έστω και με τη λανθα¬σμένη εικόνα του «παραδείσιου άγριου», ως κριτική της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης.

     Το βιβλίο του Μπάμπη Δερμιτζάκη αποτελεί τη συνάντηση της ανθρωπολογίας με το σύγχρονο προβληματισμό της ελληνικής κοινω¬νίας, την τομή δύο πεδίων που μέχρι λίγο καιρό πριν ήταν χωριστά. Απ' αυτή την άποψη ξεπερνά τα όρια μιας απλής εθνογραφικής μελέτης. Δεν περιορίζει το αντικείμενο του στο μουσείο της φολκλορικής περιγραφής, αλλά το εισάγει στη ζωντανή πραγματικότητα του χρόνου. Οι άνθρωποι δεν είναι ανδρείκελα ή παθητικοί φορείς των κοινωνικών δυνάμεων αλλά όντα προικισμένα με προθέσεις, πόθους, ελπίδες και προσπάθειες. Υποστασιοποιούνται σε ενεργά στοιχεία των κοινωνικών δυνάμεων. Επιδιώκοντας την εξυπηρέτηση των άμεσων συμφερόντων τους, εμπλέκονται σ' ένα δίκτυο αντενεργειών που, μέσα από τη διαλεκτική των αντιθέσεων τους, διαμορφώνει την ιστορία τους.

     Ο συγγραφέας εισάγει την ανθρωπολογική προσέγγιση με άξονα την οικολογική άποψη. Όπως είναι γνωστό, ο οικολογικός παράγοντας, που είχε αγνοηθεί από την κοινωνιολογία, διερευνήθηκε από την ανθρω¬πολογία, η οποία διαμόρφωσε ιδιαίτερο κλάδο γι' αυτήν, την οικολογική ανθρωπολογία. Αν όμως η οικολογική άποψη διαπνέει την πρόθεση της μελέτης, η διαδικασία της διεξάγεται κάτω από το πρίσμα του μετασχηματισμού. Το βιβλίο παρουσιάζει την πορεία ενός χωριού της Κρήτης με αυτοβιογραφικά στοιχεία. Μέσ' απ' αυτήν επικεντρώνει στις «μεταβολές και μεταλλάξεις», όπως μαρτυρά και ο τίτλος. Με τον τρόπο αυτό γίνεται ουσιαστικά μελέτη της κοινωνικής αλλαγής. Η σύγκριση με την κοινωνική αλλαγή και με τις αιτίες και τις συνέπειες της που παρατηρούνται σε άλλες χώρες, προσδιορίζει το πλαίσιο με το οποίο αποκτά θεωρητικό βάρος η μελέτη αυτή.

     Αν στο πρώτο στάδιο της η ανθρωπολογία ασχολήθηκε με τα συμβολικά συστήματα, τις τελετές και τη μαγεία, προσπαθώντας να ερμηνεύσει την εξέλιξη τους, και αν στο δεύτερο στάδιο της στράφηκε στην έρευνα των ταξινομικών συστημάτων συγγένειας, επιδιώκοντας να συναγάγει τη λειτουργία και τη δομή των αρχαϊκών κοινωνιών, στο σύγχρονο, τρίτο στάδιο της επικεντρώνει στο πρόβλημα του μετασχημα¬τισμού των οικονομικο-κοινωνικών δομών. Μεταθέτει την έρευνα από τη στατική αντίληψη της ισοχρονίας στη δυναμική αντίληψη της δια¬χρονίας. Ο μετασχηματισμός δεν είναι οριακό φαινόμενο που εμφανίζε¬ται μετά από αιώνες ως σημείο κρίσης της κοινωνικής ισορροπίας. Αποτελεί συνεχή διαδικασία η οποία, με τους σύγχρονους ρυθμούς και την πλατιά κλίμακα των μεταβολών, γίνεται αντιληπτή από τον πιο κοινό παρατηρητή. Μετατρέπει τη ζωγραφική εικόνα του κόσμου σε φιλμική εικόνα του γίγνεσθαι του κόσμου. Αν η στατική και ταξινομι¬κή περιγραφή της κοινωνίας μάς προσφέρει μια χρήσιμη γνωριμία μ' αυτήν, η έρευνα του μετασχηματισμού της αποτελεί ουσιαστική πρόκλη¬ση στον προβληματισμό της γνώσης. Μας δίνει τις ενδείξεις γι' αυτό που εγκυμονείται να γίνει και στις απαιτήσεις του οποίου είμαστε υποχρεωμένοι να προσαρμοστούμε ή να αντιδράσουμε. Ο μετασχηματι¬σμός είναι κοινωνικό παρόν γιατί η επιβίωση μας εξαρτάται από την ανασύνταξη της πρακτικής μας με βάση αυτό.

     Πίσω από τη γλαφυρότητα της επαρχιώτικης ζωής αναδύεται ο βασικός προβληματισμός της κοινωνικής ανθρωπολογίας, η πορεία των μεταβολών και των μεταλλάξεων. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η σημαντικότητα του βιβλίου. Ο συγγραφέας αναλύει τις συνέπειες του μετασχηματισμού που έχει προκαλέσει η επέκταση της αγοράς στην ύπαιθρο και τις αντιδράσεις των απλών ανθρώπων σ' αυτές μέσα από τις καθημερινές οικονομικές και κοινωνικές αντενέργειες για την ικανοποίηση των άμε¬σων συμφερόντων τους. Αντικρίζει τις αντιθέσεις οι οποίες μορφοποιούνται στα μεγάλα διλήμματα της εποχής μας: κυριαρχία της αγοράς ή αυτοκατανάλωση; εκσυγχρονισμός ή συγκρατημένη αυτάρκεια; απομόνωση και ανωνυμία ή κοινωνικότητα; Ο συγγραφέας επισημαίνει την αντιστροφή που προκαλεί ο σύγχρονος μετασχηματισμός στους κοινωνικούς όρους. Π.χ. η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ χωριού και κέντρου σε αγαθά, σε ανθρώπους και σε ιδέες, μετατρέπεται σε μείωση της ανθρώπινης επικοινωνίας. Η απελευθέρωση των δυνατοτήτων του ατόμου, που πραγματοποιείται με τη μετάβαση από το χωριό στην πόλη, μετατρέπεται σε συνεχή περιορισμό και στέρηση τους. Είναι φανερό ότι μια κοινωνία που αντιστρέφει τις προοπτικές της, παράγον¬τας τις αντιθέσεις τους, έχει περάσει στο στάδιο του ιστορικού κορεσμού της.

     Ανεξάρτητα από το αν η ανθρώπινη πρακτική θα ακολουθήσει τις προτάσεις του βιβλίου ή κάποιες άλλες, για να δώσει λύση, στις αντιφάσεις που προκαλούνται από τον κοινωνικό μετασχηματισμό, το σημαντικό είναι ότι οι προτάσεις αυτές βάζουν με σαφήνεια και ενάργεια το πρόβλημα του, που είναι και το κύριο πρόβλημα της εποχής. Από την άλλη πλευρά, ο Μπάμπης Δερμιτζάκης μας δείχνει ότι η εξέταση της ελληνικής πραγματικότητας με τη βοήθεια της ανθρωπολογικής προσέγγισης γίνεται ένα αποτελεσματικό εργαλείο που διαπερνά την καθημερινή πραγματικότητα για να φωτίσει τις βαθύτερες κοινωνικές διεργασίες που συντελούνται κάτω από τη φαινομενικότητά της.

                                                          Σωτήρης Δημητρίου Δεκέμβρης 1994
----------------------------------------------------------------------------------------------

Εισαγωγή

     Το να γράψω για το χωριό μου είναι κάτι που δεν μου είχε περάσει ποτέ από το μυαλό. Όμως, δουλεύοντας σε μια ομάδα κοινωνικής ανθρωπολογίας, άρχισε σιγά σιγά να ωριμάζει η σκέψη μέσα μου. Και όταν ένιωσα τον εαυτό μου έτοιμο, ξεκίνησα. Ήξερα ότι αυτό που θα έγραφα θα ήταν κάτι εντελώς πρωτότυπο κι ίσως γι' αυτό και μόνο να άξιζε η προσπάθεια. Κι αυτό γιατί πρόκειται για μια κοινωνικο-ανθρωπολογική μελέτη αλλιώτικη από τις άλλες.

     Οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, αφού ξεχύθηκαν στις πιο απόμακρες γωνιές της γης, εκεί όπου ο πολιτισμός δεν είχε βάλει ακόμη το χέρι του, σε χώρες του Τρίτου Κόσμου, της Αφρικής κυρίως, αλλά και της Ασίας και της Αμερικής, ανέπτυξαν ξαφνικά ένα ενδιαφέρον για κοινότητες του ανεπτυγμένου κόσμου, που βρίσκονταν όμως στις παρυφές του. Λιγότερο εξωτικές από τις πρώτες, αντιπροσώπευαν όχι προηγού¬μενα στάδια εξέλιξης του πολιτισμού, όπως οι νομαδικοί λαοί και οι τροφοσυλλέκτες που μελετούσαν μέχρι τότε, αλλά ζωντανά απολιθώματα μιας κοινωνίας που μεταβλήθηκε ραγδαία κάτω από την ορμή της ανάπτυξης του μεταπολεμικού καπιταλισμού, και που ήδη κι αυτές έχουν αρχίσει να πέφτουν μέσα στη δίνη του. Η Ελλάδα, καθώς αναπτυσσόταν στο περιθώριο του καπιταλισμού, είναι από αυτή την άποψη σχεδόν προνομιούχα, και γι' αυτό αρκετά νωρίς προσήλκυσε το ενδιαφέρον των κοινωνικών ανθρωπολόγων, όπως του Τζόζεφ Κάμπελ, της Μαρί-Ελίζαμπετ 'Αντμαν, του Μάικλ Χέρτζφελντ κ.ά.

     Οι περιοχές που μελετούνται επιλέγονται με κάποια κριτήρια, που παρουσιάζουν ορισμένα χαρακτηριστικά. Συνήθως πρόκειται για μικρές κοινότητες, ώστε να μπορεί να τις γνωρίσει πληρέστερα ο ερευνητής. Το να παρουσιάζουν ένα βαθμό αντιπροσωπευτικότητας αποτελεί για ορισμένους κριτήριο επιλογής. Η γνώση της γλώσσας αποτελεί επίσης μια προϋπόθεση, όπως πρακτική προϋπόθεση αποτελεί και η δυνατότητα διαμονής.

     Όλες αυτές οι προϋποθέσεις πληρούνται στην περίπτωση μου με το παραπάνω.

Το χωριό μου, το Κάτω Χωριό, παλιό κεφαλοχώρι, έχοντας τη φήμη του πλουσιότερου χωριού της επαρχίας Ιεράπετρας, αποτελεί μια τυπική περίπτωση μη παραλιακού, μεσογειακού χωριού της ελληνικής υπαίθρου. Η γνωριμία με τους 700 περίπου κατοίκους του δεν νομίζω ότι θα αποτελούσε σοβαρό πρόβλημα για έναν κοινωνικό ανθρωπολόγο, πολύ περισσότερο για μένα που γεννήθηκα (το 1950) και έζησα εκεί μέχρι τα 18 μου χρόνια, και στη συνέχεια, σχεδόν απαρέγκλιτα, περνώ εκεί τις διακοπές μου, Χριστούγεννα, Πάσχα και καλοκαίρι.

     Ακριβώς αυτό το γεγονός μου προσφέρει κάποια πλεονεκτήματα που δεν τα έχει ένας συνηθισμένος κοινωνικός ανθρωπολόγος. Καταρχήν, στην περίπτωση μου δεν υπάρχει το πρόβλημα της υπερνίκησης των αντιστάσεων, της επιφύλαξης και της καχυποψίας, που αντιμετωπίζει συνήθως ο ερευνητής, μια και είμαι μέλος της κοινότητας και όχι κάποιος που ήλθε απ' έξω. Έπειτα, η μακρόχρονη επαφή μου με την κοινότητα αποτελεί πολύ σημαντικό πλεονέκτημα. Οι περισσότεροι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι που κάνουν επιχορηγούμενες επιτό¬πιες έρευνες, μπορούν να μένουν στον τόπο της έρευνας όσο τους επιτρέπει η επιχορήγηση τους, που δεν κρατάει και πάρα πολύ. Συνήθως μπορούν να κάνουν μια δεύτερη επίσκεψη, ενώ η τρίτη είναι μάλλον πολυτέλεια. Έτσι έχουν αναπόφευκτα μια μάλλον στατική, συγχρονική αντίληψη της κοινότητας, ενώ το διαχρονικό, ιστορικό στοιχείο στη μελέτη τους είναι αρκετά ισχνό, αποτελούμενο από αβέβαιες αφηγήσεις αναμνήσεων και προσφυγή στα κοινοτικά αρχεία. Για μένα, αντίθετα, υπάρχει ο σταθερός ιστός προσωπικών αναμνήσεων, και μάλιστα ιδιαίτερα έντονων, μια και πρόκειται για παιδικές αναμνήσεις, όπου πάνω εκεί μπορεί να συναρμοστεί πιο στέρεα το υλικό της διαχρονικής έρευνας, την οποία και λίγο πολύ κατευθύνει.

     Εδώ υπάρχει ένα μειονέκτημα παρόμοιο με αυτό του ιστορικού που καταπιάνεται με σύγχρονα του γεγονότα -την έλλειψη προοπτικής: χρονικής στη δική του περίπτωση, χωρικής στη δική μου. Βλέποντας τα δένδρα, μια και ζεις ανάμεσα τους, δεν μπορείς να δεις το δάσος. Στη περίπτωση μου όμως το μειονέκτημα αυτό θεραπεύεται από το γεγονός ότι εδώ και 22 χρόνια (από τα δεκαοκτώ μου) στην κοινότητα αυτή είμαι σχεδόν επισκέπτης. Διατηρώντας έτσι μια αποστασιοποίηση, μπορώ να μιλήσω κριτικά για το χωριό μου και τους χωριανούς μου. Ζώντας στην Αθήνα και έχοντας γνωρίσει μια άλλη κοινωνία, την αστική, και άλλους ανθρώπους -αστούς, μικροαστούς μικροεπαναστάτες, κ.λπ.- μπορώ να τους συγ-κρίνω, να τους δια-κρίνω, και τελικά να τους κρίνω, όχι φυσικά με την έννοια μιας ηθικής αποτίμησης της συμπερι¬φοράς τους, αλλά με την έννοια της σαφέστερης ταυτοποίησης της, καθώς και του κοινωνικού μικρόκοσμου, στοιχείο του οποίου αποτελεί.

     Ένα τελευταίο πλεονέκτημα είναι η συναισθηματική σχέση με το αντικείμενο μου, η αγάπη μου για το χωριό μου, που προσπαθεί να κάνει αυτή τη μελέτη ζεστή και ανθρώπινη, ελάχιστα ακαδημαϊκή, διανθισμένη με ανέκδοτα, συναισθηματικά φορτισμένη σε κάποια σημεία, αλλά παρολαυτά ευσυνείδητη, που φιλοδοξεί να προσφέρει μέσα από ένα θερμό λόγο, τουλάχιστον ό,τι θα πρόσφερε μέσα από τον ψυχρό του λόγο ο αλλοδαπός κοινωνικός ανθρωπολόγος, ασυνείδητα υπερόπτης, ένας Γκάλλιβερ ανάμεσα σε Λιλιπούτειους, ή, στην καλύτε¬ρη περίπτωση, ένας υποψήφιος διδάκτωρ που προσπαθεί ευσυνείδητα να ολοκληρώσει τη διδακτορική του διατριβή.

Τα πλεονεκτήματα που ανέφερα δεν εγγυώνται οπωσδήποτε για το αποτέλεσμα. Όμως για ένα πράγμα μπορώ να είμαι σίγουρος. Στα τέλη του 21ου αιώνα, ένας δισέγγονος μου, ή απλά ένα Κατωχωριτάκι, ανασκαλεύοντας τη βιβλιοθήκη της κοινότητας, όπως έκανα εγώ όταν ήμουν μικρός, θα πέσει πάνω σ' αυτό το βιβλίο και θα διαβάσει με συγκίνηση πώς ζούσαν οι παππούδες του έναν αιώνα πριν. Ίσως μάλιστα δακρύσει. Γι' αυτό το Κατωχωριτάκι γράφω.
-------------------------------------------------------------------------------------------

1. το χωριό μου και τα σπίτια του

     Το χωριό είναι παλιό, όπως άλλωστε κι όλα σχεδόν τα μη παραλιακά χωριά της Ελλάδας. Γι' αυτό κατέχω προσωπικές αποδείξεις. Πριν από εφτά χρόνια, το 1983, ο πατέρας μου άνοιξε ένα χαντάκι διαγωνίως του περιβολιού μας, για να τρέχει σε φυσική ροή το νερό από το πηγάδι, μια και το περιβόλι ήταν υπερυψωμένο σε σχέση με το μονοπάτι με το οποίο συνόρευε προς βορρά, για να ποτίζουμε ένα λιοχώραφο, ενάμισι χιλιόμετρο πιο μακριά. Σε βάθος ενός μέτρου περίπου βρήκε πήλινα θραύσματα, «γαστριά» όπως τα λέμε στην Κρήτη, πολλά από τα οποία ήταν άψητα. Μια αρχαιολόγος του μουσείου του Ηρακλείου στην οποία τα έδειξα, αποφάνθηκε ότι μάλλον ήταν ρωμαϊκής εποχής.

     Κάποτε ή μάνα μου (πέθανε το 1979) είδε ένα όνειρο, και το πρωί που ξύπνησε μας είπε ότι το σπίτι μας ή ήταν ή θα γινόταν «πιθαράδικο». Αν ήταν ένα όνειρο ESP (extra sensory perception, εξωαισθητηριακή αντίληψη), στη θέση του σπιτιού μας θα πρέπει να υπήρχε κάποτε εργαστήρι αγγειοπλαστικής. Έτσι ερμηνεύονται και τα άψητα πήλινα θραύσματα. Και ένα τέτοιο εργαστήρι δεν μπορούσε παρά να βρίσκεται κοντά σε κάποιον οικισμό.

     Οι πειρατές επί χιλιετηρίδες λυμαίνονταν τα ελληνικά παράλια, και οι μόνοι ασφαλείς παράλιοι οικισμοί ήταν οι οχυρωμένες πόλεις. Μια παραλιακή πόλη όπως η Ιεράπετρα (ή Ιεράπυτνα, όπως είναι το αρχαϊκό της όνομα) στα νότια παράλια της Κρήτης, απέναντι από τη Λιβύη, μπορούσε με επιτυχία ν αποκρούει πειρατικές επιθέσεις, διατηρώντας παράλληλα το πλεονέ¬κτημα της παραλιακής θέσης της. Όχι όμως και το Κάτω Χωριό. Παρολαυτά μπορούσε να νιώθει αρκετά ασφαλές. Περισσότερο από τα 7 χιλιόμετρα που το χωρίζουν από τη θάλασσα, από το σημείο όπου βρίσκεται η Ιεράπετρα, το προφύλασσε η θέση του, στα βορειοδυτικά της πλαγιάς ενός λόφου με το τυπικό εκκλησάκι του προφήτη Ηλία στην κορυφή, που το έκανε αθέατο από τη μεριά της θάλασσας. Μα και αν προδιδόταν η ύπαρξη του, οι κάτοικοι δεν κινδύνευαν πολύ. Δεν μπορούσε να περικυκλωθεί, γιατί η ανατολική πλευρά του λόφου χαμήλωνε ελάχιστα, συναντώντας την πλαγιά μιας υψηλότερης οροσειράς, στην οποία μπορούσαν οι κάτοικοι σε περίπτωση επιδρομής να αποσυρθούν.

     Ίσως οι ίδιες απαιτήσεις ασφάλειας να κάναν ώστε τα σπίτια να χτίζονται κολλητά το ένα στο άλλο. Αριστερά, δεξιά και πίσω, κάθε σπίτι συνόρευε με ένα άλλο σπίτι, ώστε να είναι εκτεθειμένο μόνο από τη μεριά του δρόμου, από την είσοδο. Σίγουρα από ένα τέτοιο σπίτι μπορούσε να αμυνθεί κανείς καλύ¬τερα. Σε πολλά μάλιστα σπίτια παρεμβαλλόταν μια εσωτερική αυλή, αθέατη από τη μεριά του δρόμου, καθώς ο τοίχος της έφτανε μέχρι το ύψος του σπιτιού, και η αυλόπορτα ήταν ξύλινη χωρίς ανοίγματα. Μόνο μεταγενέστερα σπίτια είχαν αυλές με χαμηλό τοίχο, γύρω στο ένα μέτρο, που πάνω του ήταν τοποθε¬τημένη μια σειρά κάγκελα, και με καγκελόπορτα στην είσοδο. Οι ιδιοκτήτες τους, αντίθετα με τους πρώτους, ήταν εκτεθειμένοι στα βλέμματα των περαστικών.

     Η παραπάνω εικόνα όμως θα μπορούσε να είναι αποτέλεσμα και ενός πολεοδομικού κορεσμού. Ένα σπίτι, χωριζόμενο στα δύο, μπορούσε να στεγάσει δυο αδέλφια, όχι όμως τρία ή τέσσερα. Ο ακάλυπτος χρησιμεύει για να κτισθεί το σπίτι των υπόλοιπων αδελφών. Οι «μεσοτοιχιές» μειώνουν μάλιστα το κα¬τασκευαστικό κόστος. Τρεις με τέσσερις γενιές είναι αρκετές για να καλυφθεί ο κενός χώρος.

     Αυτά είναι τα παλιά σπίτια, τα σπίτια της μεσοχωριάς, όπου έχουν εγκαταλειφθεί οι γέροι γονείς, και τα οποία ερημώνουν με το θάνατο τους. Τα παιδιά της μεταπολεμικής εποχής έχουν εγκαταλείψει τη μεσοχώρια για τα περιβόλια, που γρήγορα ανέ¬βηκε η αξία τους σαν οικόπεδα. Εκεί έχτισαν σύγχρονα σπίτια, με περίπου αστικές προδιαγραφές, ιδιαίτερα αυτά που χτίσθηκαν μετά το 1970, σε ένα ειδυλλιακό περιβάλλον, γεμάτο πράσινο. Η μεσοχώρια φθίνει συνεχώς. Οι στενοί της δρόμοι, κατάλληλοι να περνούν γαϊδούρια, αλλά όχι και αυτοκίνητα, κάνουν ακόμη πιο αποθαρρυντική τη διαμονή για τους νέους ανθρώπους, που η τηλεόραση και η επαφή με την πόλη έχει ανεβάσει τις απαιτή¬σεις τους όσον αφορά τις συνθήκες διαβίωσης.

Η κεντρική οδική αρτηρία, ο «αμαξιτός», ζώνει τη μεσοχώ¬ρια σαν φίδι, κάνοντας τη να φαντάζει ακόμη πιο ασφυκτική, καθώς την πιέζει πάνω στην πλαγιά. Τα σπίτια που είναι χτισμένα στην άλλη πλευρά του δρόμου, στα περιβόλια, φαίνονται σαν να έχουν ξεφύγει από ένα θανατερό αγκάλιασμα.

     Η μεσοχώρια βέβαια κάπου σταματάει. Όμως σπίτια μέσα σε περιβόλια συνοδεύουν ακόμη για πολύ τον κεντρικό δρόμο που οδηγεί προς την Ιεράπετρα, νότια, και από τις δυο πλευρές πια, για πάνω από πεντακόσια μέτρα. Την τελευταία δεκαετία μάλιστα άρχισαν να χτίζονται σπίτια, αριστερά και δεξιά, πολύ αραιά βέβαια, σε όλο το μήκος των 7 χιλιομέτρων που χωρίζουν το Κάτω Χωριό από την Ιεράπετρα. Είναι κοινή πεποίθηση ότι κάποτε μια συνεχής σειρά σπιτιών, δίπλα στο δρόμο, θα ενώνει το Κάτω Χωριό με την Ιεράπετρα, και θα το κάνει και τυπικά πια, αφού λειτουργικά είναι ήδη, προάστιο της.

     Η ίδια σειρά σπιτιών έχει αναπτυχθεί εκατέρωθεν του δρό¬μου και προς βορρά, στο ένα χιλιόμετρο που απέχει η Επισκοπή και ανατολικά, στο δρόμο που ενώνει την κεντρική αρτηρία με το Πάνω Χωριό, σε ίση περίπου απόσταση, και που μαζί με τα Παπαδιανά, 30 σπίτια που βρίσκονται διακόσια μέτρα πιο πάνω από το Πάνω Χωριό, σε ένα μικρό λοφάκι, αποτελούν, όλα μαζί και τα τέσσερα χωριά, την κοινότητα του Κάτω Χωριού. Η σχετική θέση των χωριών αυτών έδωσε στο χωριό μου και το όνομα του.

     Τα σπίτια χωρίζονται σε παλιά και σε νέα, ανάλογα με τον χρόνο της κατασκευής τους, και όπως είπα ήδη, τα νέα σπίτια, στην συντριπτική τους πλειοψηφία, βρίσκονται στα περιβόλια. Τα παλιά είναι συνήθως «πετρόχτιρα» (χτισμένα με πέτρες) χωρίς κολώνες, και γι' αυτό με πολύ χοντρούς τοίχους, που προσφέ¬ρουν μια θαυμάσια μόνωση. Έχουν όμως τσιμεντένια ταράτσα, όπως βέβαια και τα μεταγενέστερα σπίτια, που χτίζονταν με τσιμεντόλιθους. Ένα και μοναδικό μόνο σπίτι είχε κεραμίδια, που όταν πάλιωσαν πετάχτηκαν, και στη θέση τους χύθηκε ταράτσα. Η αλλαγή απογοήτευσε τους ιδιοκτήτες, γιατί το σπίτι έχασε τη φυσική του μόνωση, και η ζέστη το καλοκαίρι έγινε αφόρητη.

     Πετρόχτιρα πρέπει να χτίζονταν μέχρι και τα μέσα της 10ετίας του ’50. Το δικό μας χτίστηκε το 1950, πετρόχτιρο. Μετά η πέτρα αντικαταστάθηκε με τσιμεντόλιθους. Σήμερα, παρόλο που χτίζονται αρκετά σπίτια με τούβλα, πολλοί επιμένουν στους τσιμεντόλιθους, γιατί έχουν μικρό κατασκευαστικό κόστος.

Πριν τις τσιμεντοταράτσες, οι στέγες ήταν χωμάτινες. Τσιμεντοταράτσες άρχιζαν να μπαίνουν μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Το πρώτο σπίτι στο χωριό που χτίστηκε με τσιμεντοταράτσα, αν δεν απατά η μνήμη τον πατέρα μου, ήταν του Εγγλεζάκη. Τη κατασκευή της χωμάτινης ταράτσας μου την περιέγραψε ο πατέρας μου, τον οποίο, λόγω ηλικίας (γεννήθηκε το 1903) θεωρώ αρκετά αξιόπιστο.

     Οι πιο φτωχοί βάζανε στα σπίτια τους «μεσοδόκια», κατά πλάτος των δωματίων, σε απόσταση το ένα από το άλλο. Από πάνω έβαζαν τα δοκάρια, από κέδρο συνήθως, ή πρίνο ή ελιά. Τα μεσοδόκια γίνονταν από χοντρούς κορμούς πεύκων. Τα πεύκα έπρεπε να είναι εκτεθειμένα στον άνεμο, ώστε το ξύλο τους να είναι «δαδωμένο». Τα έκοβαν και αφαιρούσαν τη φλούδα τους. Το εσωτερικό ήταν το δαδί, γεμάτο ρητίνη, πράγμα που το έκανε εξαιρετικά ανθεκτικό.

     Ούτε τα μεσοδόκια ούτε τα δοκάρια κόστιζαν στους φτωχούς χωριάτες, γιατί τα μεν μεσοδόκια τα έκοβαν από το πευκοδάσος της Θριπτής, τα δε δοκάρια από περιοχές κοντά στο χωριό. Στην Ευαγγελίστρα, μια περιοχή κοντά στην Επισκοπή με το ομώνυμο εξωκλήσι, υπήρχαν πολλοί κέδροι.

     Η Θριπτή απέχει γύρω στα 10 χιλιόμετρα από το χωριό. Στη μεταφορά των μεσοδοκιών συμμετείχαν όλοι οι χωριανοί, δωρεάν. 3-4 άτομα κουβαλούσαν ένα μεσοδόκι κάποια απόσταση, οπότε τους αντικαθιστούσαν άλλοι, κ.ο.κ., μέχρι που τα μεσοδόκια έφταναν στο χωριό. Η κατασκευή της ταράτσας γινόταν μετά με «δανεικούς», σήμερα σε βοηθώ εγώ, αύριο εσύ, ενώ αργότερα στο χύσιμο της τσιμεντένιας ταράτσας βοηθούσε πάλι όλο το χωριό, με μόνη αμοιβή το κέρασμα ποτών και μεζέδων, μετά το τέλος της δουλειάς.

     Οι πιο πλούσιοι, αντί για μεσοδόκια έβαζαν τράβες από φοινίκι. Το φοινίκι το έφερναν οι τούρκοι από τα βάθη της Ασίας, άγνωστο όμως από πού ακριβώς. Ήταν ξύλο πολύ ανθεκτικό και μοσχομύριζε. Μ' αυτό έφτιαχναν τους οντάδες που στέγαζαν τα χαρέμια, για να μυρίζονται οι χανούμισσες.

     Με το φοινίκι γίνονται καταπληκτικά καπάκια για λύρες. Όσο μικρότερα τα νερά του, τόσο καλύτερη η λύρα. Όμως καθώς το ξύλο αυτό δεν υπάρχει πια στο εμπόριο, και ούτε που ξέρει κανείς από πιο δένδρο προέρχεται, ο μόνος τρόπος για να το προμηθευτούν οι κατασκευαστές λύρας είναι από παλιά σπίτια που κατεδαφίζονται. Τέτοια φοινίκια βρήκα αρκετά για το δάσκαλο μου στη λύρα, τον Σήφη τον Μπουζάκη, που είναι και έξοχος κατασκευαστής, σε ένα σπίτι που κατεδαφιζόταν στο Κεντρί, το χωριό της μάνας μου.

     Τα φοινίκια κόβονταν σε δοκούς σε διάφορα μήκη, με πλάτος περίπου 15 πόντους και πάχος 10. Τα τοποθετούσαν με το πλάτος κατακόρυφα, για να είναι πιο ανθεκτικά, σε περίπου μισό μέτρο απόσταση το ένα από το άλλο. Κι εδώ πάλι έχουμε διαφοροποιήσεις. Οι πιο πλούσιοι από τους πλούσιους έβαζαν πάνω από τις φοινικένιες τράβες λεπτές ξύλινες τάβλες, τις «ταβανόταβλες» όπως τις έλεγαν, κολλητά η μια με την άλλη, ενώ οι λιγότερο πλούσιοι έβαζαν καλάμια.

     Η επόμενη διαδικασία ήταν κοινή για όλους. Από πάνω έστρωναν βούρλα, και πάνω σ' αυτά έριχναν ένα λεπτό στρώμα πηλό. Αυτό το στρώμα εμπόδιζε το πλινθόχωμα που έριχναν αμέσως μετά, να περάσει από τις χαραμάδες που άφηναν οι βελόνες των βούρλων.

     Καλό πλινθόχωμα υπήρχε στα Σφακιά, μια περιοχή κοντά στην Επισκοπή. Σκέτος πλίνθος δεν έκανε, γιατί τον παράσερνε η βροχή. Το πλινθόχωμα όμως, καθώς περιείχε λεπτούς κόκκους άμμου ανάμεσα του, με τις πρώτες βροχές γινόταν μια συμπαγής αδιαπέραστη μάζα. Παρολαυτά όμως υπήρχαν απώλειες, γι' αυτό σε τακτά διαστήματα, κάθε δύο χρόνια περίπου, δωμάτιζαν το «δώμα», όπως λέγεται ακόμη και σήμερα η ταράτσα στην Κρήτη, έριχναν δηλαδή συμπληρωματικό χώμα.

                              'Αχι αδέρφι Κωνσταντή, μια χωματιά τη βγάνεις.
                              Το δώμα μας δωμάτιζα και για κειονά τη βγάνω.

Οι στίχοι αυτοί είναι από το "Τραγούδι Του Νεκρού Αδελφού", που το άκουγα μικρός από τη μητέρα μου.

     Το σπίτι του παππού μου, στο Κάτω Χωριό, ήταν φτιαγμένο με τέτοια ταράτσα. Υπάρχει ακόμη, και μένει εκεί ο θείος μου, ο άντρας της αδελφής του πατέρα μου. Τα μεσοδόκια και τα δοκάρια υπάρχουν ακόμη στην οροφή, αν και στη στέγη έριξε μια ψευτοταράτσα, για να αποφύγει το δωμάτισμα, πολύ λεπτή βέβαια, για να μην υποχωρήσει η στέγη από το βάρος.

     Ο παππούς μου ήταν από την Επισκοπή, ενώ η γιαγιά μου ήταν από το Κάτω Χωριό. Η Επισκοπή δεν είχε «βρύση», όπως το Κάτω Χωριό, και οι γυναίκες «ανέσερναν» νερό από ένα πηγάδι, με ένα σκοινί. Αυτό δεν άρεσε καθόλου στη γιαγιά μου, η οποία γκρίνιαζε συνεχώς στον παππού μου μέχρι που τον έπεισε να μετακομίσουν στο Κάτω Χωριό.

     Εκείνη την εποχή, αρχές του αιώνα, οι τούρκοι βρίσκονταν υπό διωγμό. Οι χριστιανοί τους κατέστρεφαν τα σπίτια και αυτοί, για να γλιτώσουν, κατέφευγαν στην Ιεράπετρα. Από έναν τέτοιο τούρκο, τον Μπιλάλη, αγόρασε το σπίτι ο παππούς μου. Ο Μπιλάλης πήγε και κάθισε στην Ιεράπετρα. Με την ανταλλαγή, δεν ήθελε καθόλου να φύγει από την Κρήτη. Ήταν τόσος ο καημός του, που πέθανε στο πλοίο που τον μετέφερε στη Μικρά Ασία.

     Σ' αυτά τα παλιά σπίτια με τις χωμάτινες ταράτσες, αν οι τοίχοι ήταν ακόμη γεροί, οι ιδιοκτήτες τους έχυναν τσιμεντένιες ταράτσες, ή ψευτοταράτσες, όπως ο θείος μου, αλλιώς αφήνονταν στο έλεος του χρόνου.

     Μια από τις πιο φριχτές εμπειρίες των παιδικών μου χρόνων, είναι κάποτε που ανέβηκα σε μια τέτοια ταράτσα να πιάσω μια μπάλα. Με φρίκη ένιωσα ξαφνικά το δεξί μου πόδι να βουλιάζει, καθώς το χώμα υποχωρούσε από κάτω, σπάζοντας τα σάπια δοκάρια. Πρόλαβα και τραβήχτηκα και πια δεν ξανανέβηκα σε τέτοια ταράτσα.

Αυτά τα σπίτια, ακόμη και τα πετρόχτιστα με την τσιμεντένια στέγη που χτίστηκαν αργότερα, δεν βάφονταν, αλλά ασπρίζονταν με ασβέστη. Αυτό μείωνε κατά πολύ το κόστος, μια και το ασβέστωμα ήταν κάτι που μπορούσε να το κάνει μόνος του ο ιδιοκτήτης, και επί πλέον, ήταν και πιο υγιεινό. Κάθε χρόνο, συνήθως το Πάσχα, περνούσαν ένα νέο χέρι ασβέστη τους τοίχους, και το σπίτι, κάτασπρο, έπαιρνε μια γιορταστική όψη.

     Τα δίπατα σπίτια στο χωριό είναι ελάχιστα. Υπάρχουν κάποια τέτοια στη μεσοχώρα, σπίτια παλιών πλουσίων. Όσοι έχτιζαν στα περιβόλια προτιμούσαν την κατά πλάτος παρά την καθ' ύψος επέκταση. Μόλις την δεκαετία του 80 άρχισαν να χτίζονται δίπατα και στα περιβόλια.

     Όλα σχεδόν τα δίπατα που υπάρχουν, στην ουσία είναι δύο διαμερίσματα, που χτίσθηκαν με την προοπτική της μοιρασιάς ανάμεσα σε δυο παιδιά, ενώ κάποια είναι «πανωσηκώματα», από τα παιδιά των ιδιοκτητών.

     Τα πορτοπαράθυρα παλιά ήταν απαρέγκλιτα ξύλινα, με κυρίαρχο χρώμα το πράσινο, για να είναι ασορτί με το περιβάλλον. Καθώς το ξύλο έγινε ακριβό, αντικαταστάθηκε με το σίδηρο. Όταν έπεσε η τιμή του αλουμινίου, και μπροστά στο πρόβλημα της σκουριάς που είχαν τα σιδερένια, άρχισαν να προτιμώνται τα αλουμινένια.

     Το σπίτι μας χτίσθηκε το 1950, όπως είπα, με ξύλινες πόρτες και παράθυρα. Δυο πόρτες και ένα παράθυρο που σάπισαν, από κακή συντήρηση των γονιών μου, αντικαταστάθηκαν με σιδερένια, όπως επίσης σιδερένια έγινε η πόρτα και το παράθυρο μιας αποθήκης που χτίσαμε το '75. Το '85, μετατρέποντας τον στάβλο μας σε δωμάτιο έβαλα αλουμινένια πόρτα και παράθυρο. Τα παντζούρια του παράθυρου ήταν από πλαστικό, ενώ τα παντζούρια του σιδερένιου παράθυρου που είχαν φτιάξει οι γονείς μου πιο πρώτα, ήταν και αυτά από σίδερο, με γρίλιες. Τα ξύλινα όμως παράθυρα δεν είχαν γρίλιες. Το δωμάτιο την ημέρα, όταν είχαμε κλειστά τα παράθυρα, φωτιζόταν από τον φεγγίτη, ένα τζαμωτό παραλληλόγραμμο πάνω από την πόρτα. Όταν η ξύλινη πόρτα αντικαταστάθηκε με τη σιδερένια, ο φεγγίτης δεν χρειαζόταν πια, μια κι έμπαινε άπλετο φως από το διαφανές πλαστικό, που καταλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος της πόρτας. Το πλαστικό αυτό ήταν προτιμότερο από το τζάμι, για να μη σπάζει με το άνοιξε-κλείσε. Το ίδιο διαφανές πλαστικό χρησιμοποιείται σήμερα και για τις αλουμινένιες πόρτες. Στα παράθυρα όμως μπαίνει κανονικά τζάμι.

2. Σπιτικές Δραστηριότητες
   

2.α. μαγείρεμα

     Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του '50 οι γυναίκες μαγειρεύανε στη παραστιά (πυροστιά, πυρός εστίαν). Η παραστιά δεν είναι παρά το κλασικό τζάκι μ' ένα κτίσμα σαν πάγκο, φτιαγμένο από πέτρες, λάσπη και άχυρο, με ένα άνοιγμα εμπρός, από όπου έμπαιναν τα ξύλα, και ένα άνοιγμα επάνω, όπου έβαζαν την κατσαρόλα. Πιο δίπλα υπήρχε ένα άλλο άνοιγμα, όπου έβαζαν κάρβουνα, για σιγανό ψήσιμο. Τα κάρβουνα σταματούσαν πάνω σε μια σχάρα με λάμες, που υπήρχε στη μέση. Όταν καίγονταν, η στάχτη έπεφτε κάτω και την μάζευαν μετά από το μπροστινό άνοιγμα. Αυτό το πράγμα υπήρχε και σαν ανεξάρτητο κατασκεύασμα, που στεκόταν σε ένα τρίποδο, η λεγόμενη «φουφού», προφανώς από τον ήχο του φυσήματος από το μπροστινό άνοιγμα, που έκανε η νοικοκυρά, για να «ξεπάρουν» τα κάρβουνα. Ο «ανηφόρας» (άνω φέρω), δηλαδή η καμινάδα, ήταν πολύ πλατύς και καθόλου με τέχνη κατασκευασμένος. Όλα τα τζάκια, ανάλογα με τον καιρό, από πού φύσαγε δηλαδή, κάπνιζαν φοβερά. Το μαγείρεμα ήταν μια επώδυνη διαδικασία. Όμως η καύσιμη ύλη ήταν δωρεάν: τα κούτσουρα που μαζεύαμε από το κλάδεμα των λιόδενδρων. Για προσάναμμα δεν χρησιμοποιούσαμε χαρτί -αυτό ήταν σπάνιο και πολύτιμο και χρησίμευε για χαρτί υγείας- αλλά αχιμάδα (θυμάρι).

     Σχεδόν κάθε οικογένεια είχε και το φούρνο της. Εκεί η σπιτονοικοκυρά έψηνε το ψωμί της, τα γλυκά της και τα ψητά της τις Κυριακές και τις γιορτές. Ο φούρνος ή βρισκόταν μέσα στην κουζίνα, ή, συνηθέστερα, έξω, στην αυλή, ένα πρόσθετο κτίσμα στον κύριο όγκο του σπιτιού. Κάπου στις αρχές τις δεκαετίας του '60 κι ανάλογα με τα οικονομικά της κάθε οικογένειας, έκαναν την εμφάνιση τους τα πετρογκάζ, που στην αρχή τα χρησιμοποιούσαν εναλλάξ με την παραστιά. Σήμερα το χρησιμοποιούν ακόμη αρκετές νοικοκυρές, αν κι οι περισσότερες αγόρασαν ηλεκτρικές κουζίνες. Μαζί τους έκαναν την εμφάνιση τους οι απορροφητήρες, γιατί τα πετρογκάζ, καθώς τα τοποθετούσαν στη θέση της παραστιάς, δεν είχαν ανάγκη απορροφητήρα, μια και το ρόλο αυτόν έπαιζεν η καμινάδα.

2.β. θέρμανση

     Το καλοριφέρ είναι ένα είδος άγνωστο στο χωριό. Ο χειμώνας είναι ήπιος (η περιοχή της Ιεράπετρας έχει τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια σε όλη την Ελλάδα) και τις λίγες πραγματικά κρύες μέρες του χειμώνα τις βγάζαμε όπως μπορούσαμε. Το βράδυ στην κουζίνα -που στα πιο πολλά σπίτια είναι τεράστια- «πυρωνόμασταν» στην παραστιά. Στη συνέχεια μαζεύαμε τα κάρβουνα και τα βάζαμε μαζί με πυρηνίδι, ένα από τα παραπροϊόντα της ελαιοτριβής, στο μαγκάλι. Το μαγκάλι ήταν ένα συνήθως στρογγυλό δοχείο, που στηριζόταν σε τρίποδα. Το μεταφέραμε στην κρεβατοκάμαρα, για να ζεσταθεί κι αυτή και λίγο πριν μας πάρει ο ύπνος το βγάζαμε έξω, για το φόβο του μονοξειδίου του άνθρακα. Πολλά άτομα πέθαναν εκείνα τα χρόνια γιατί αποκοιμήθηκαν δίπλα σε αναμμένα κάρβουνα, όπως διάβαζα στις εφημερίδες.

     Με τη δεκαετία του '70 ήρθαν οι ξυλόσομπες, ενώ οι ηλεκτρικές σόμπες και τα ηλεκτρικά καλοριφέρ ήταν ακόμη σπάνια. Οι ξυλόσομπες πρωτοέκαναν την εμφάνιση τους στα καφενεία. Στα σπίτια επικράτησε ένα είδος ξυλόσομπας, σε σχήμα ηλεκτρικής κουζίνας, όπου μαγείρευαν κιόλας, τη γνωστή στόφα, που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα σε πολλές περιοχές, κυρίως ορεινές.

2.γ. ηλεκτρισμός

Το χωριό μας από την άποψη της ηλεκτροδότησης ήταν πραγματικά προνομιούχο. Είχε ηλεκτρικό ρεύμα πριν την Ιεράπετρα, ήδη από το 1933, όταν ιδρύθηκε ο συνεταιρισμός (ο πατέρας μου ήταν από τα έξι ιδρυτικά του μέλη) και φτιάχτηκε το ελαιουργείο του, το οποίο, διαθέτοντας γεννήτρια, εφοδίαζε με ρεύμα το χωριό χειμώνα-καλοκαίρι. Φυσικά το ρεύμα εχρησιμοποιείτο μόνο για φωτισμό, οι ηλεκτρικές συσκευές ήταν σχεδόν ανύπαρκτες, με εξαίρεση τα λιγοστά ραδιόφωνα που υπήρχαν στο χωριό. Ούτε καν ηλεκτρικά σίδερα δεν υπήρχαν. Οι γυναίκες σιδέρωναν με σίδερα που ζεσταίνονταν με κάρβουνα, τα οποία έμπαιναν σε ειδική θήκη. Το πρόβλημα βέβαια να πετύχεις την κατάλληλη θερμοκρασία ανάλογα με τα ρούχα που ήταν για σιδέρωμα, ήταν μεγάλο.

     Τα ηλεκτρικά σίδερα έκαναν την εμφάνιση τους στο χωριό μόλις τη δεκαετία του '60, όπως και τα πρώτα ψυγεία. Το ψυγείο, εκτός από συντήρηση, προσέφερε και προστασία στα τρόφιμα από τα ποντίκια. Μέχρι τότε, τα κρεμούσαμε σε γάντζους που κρέμονταν από την οροφή της κουζίνας, σαν αυτούς που αφήνουν τώρα για τα φωτιστικά, αλλά μεγαλύτερους, συνήθως μέσα σε καλάθια, για να αερίζονται καλύτερα. Υπήρχαν ακόμη και τα «φανάρια», τετράγωνα κατασκευάσματα με σίτες, για να μη μπαίνουν οι μύγες.

     Εμείς αργήσαμε να συνδεθούμε με το ηλεκτρικό δίκτυο, γιατί το σπίτι μας ήταν μακριά, στα περιβόλια και το κόστος των στύλων για τη μεταφορά υπέρογκο. Πρέπει να συνδεθήκαμε κάπου το '65, όταν ήρθε η ΔΕΗ, υπερπηδώντας το εμπόδιο της απόστασης. Μέχρι τότε χρησιμοποιούσαμε τα παραδοσιακά μέσα φωτισμού που υπήρχαν προπολεμικά, τη λάμπα πετρελαίου για τις κρεβατοκάμαρες και το λύχνο για την κουζίνα.

2.δ. ύδρευση

     Δίκτυο ύδρευσης απόκτησε το χωριό στις αρχές του '60. Μέχρι τότε οι γυναίκες κουβαλούσαν νερό στο σπίτι με το σταμνί, από τις δυο βρύσες του χωριού, τη «μικρή» και τη «μεγάλη». Η μικρή ήταν ιδιοκτησία κάποιου αγά, γι' αυτό και λεγόταν «αγαδική». Ο αγάς πότιζε τα περιβόλια του, όμως ήταν κεκτημένο δικαίωμα των γυναικών του χωριού να γεμίζουν το σταμνί τους. Σήμερα, με το δίκτυο ύδρευσης, δεν υπάρχουν πια σταμνιά. Το νερό όμως εξακολουθεί να είναι ατομική ιδιοκτησία, των κληρονόμων εκείνων που αγόρασαν τα υπάρχοντα του αγά.

     Το σταμνί το έβαζαν συνήθως δίπλα στο νεροχύτη, σε ένα στρογγυλό πήλινο στεφάνι. Στο στόμιο του έβαζαν ένα «σταμναγκάθι», για να εμποδίζει την είσοδο σε κανένα διψασμένο σαμιαμίδι, σαλιγκάρι ή ποντίκι. Καθώς ήταν γεμάτο μικρά διάκενα διατηρούσε για αρκετή ώρα δροσερό το νερό. Όμως να τι γράφει για το σταμνί η Νατάσα Κεσμέτη στο διήγημα της "Η Ιστορία Του Γιώτη", στη συλλογή διηγημάτων της "Το Αιώνιο Ρολόι" (Νεφέλη, 1987).

   «...ίδρωνε μόλις τού 'ριχνες νερό και μοσχομύριζε εκείνη την υπέροχη χωματίλα του βρεμένου πηλού, τη μυρωδιά του απόβροχου -τη μόνη μυρωδιά της δροσιάς που φανερώνει μιλώντας σου ίσια στην καρδιά τη μυστική σχέση του νερού και του χώματος, της βροχής και της γης, του υγρού και του ξηρού κόσμου, του υγρού και ξηρού σώματος μας...»

     Εμείς ήμασταν και τυχεροί κι άτυχοι. 'Ατυχοι, γιατί το σπίτι μας ήταν μακριά από τη βρύση. Τυχεροί, γιατί είχαμε στο περιβόλι μας ένα πηγάδι κι έτσι κουβαλούσαμε νερό μόνο για να πιούμε, για το πλύσιμο των πιάτων και για το μαγείρεμα, ενώ για το πλύσιμο των ρούχων χρησιμοποιούσαμε το νερό του πηγαδιού. Ακόμη ήμασταν τυχεροί γιατί δεν είχαμε πρόβλημα αποχέτευσης. Τα απόνερα τα χύναμε στο περιβόλι. Στη μεσοχώρια όμως η κατάσταση ήταν αφόρητη. Τα απόνερα χύνονταν στα στενοσόκακα, που πριν τσιμεντοστρωθούν ήταν σκέτο βούρκο. Προπολεμικά, κάτω από την πλατεία και δίπλα στο δρόμο, υπήρχαν τσιμεντένιες σκάφες, όπου έπλεναν οι γυναίκες. Μετά, ίσως για λόγους αισθητικούς, τα κατέστρεψαν. Θα ήμουν 7-8 χρονών, όταν το χωριό απέκτησε πλυσταριό, ένα στεγασμένο χώρο κοντά στη μεγάλη βρύση, με τσιμεντένιους παραλληλεπίπεδους όγκους όπου οι γυναίκες απόθεταν τις σκάφες τους. Τα απόνερα έπεφταν στην τεράστια στέρνα που υπήρχε δίπλα, που δεχόταν το νερό της βρύσης και το οποίο προοριζόταν για το πότισμα των περιβολιών. Μετά την εγκατάσταση του δικτύου ύδρευσης, το πλυσταριό μπήκε σε αχρηστία.

     Τα πλυντήρια, όπως κι όλες γενικά οι ηλεκτρικές συσκευές, ήρθαν στο χωριό καθυστερημένα, πιο ύστερα από τα ψυγεία, ακόμη και από τις ηλεκτρικές κουζίνες. Το πλύσιμο γινόταν στη σκάφη, με σπιτίσιο σαπούνι και ζεστό νερό. Το σαπούνι αυτό γινόταν με κατακάθια του λαδιού ή τσιγαρόλαδα, το λάδι δηλαδή που περίσσευε από το τηγάνισμα. Το έβραζαν μαζί με καυστική σόδα, σε μια αναλογία 5 προς 1. Όταν το μίγμα ήταν έτοιμο, το έχυναν σε ένα μεγάλο πλαίσιο κι αφού έπηζε, τουλάχιστον μετά από 24 ώρες, το έκοβαν σε πλάκες. Για πιο τέλειο πλύσιμο οι νοικοκυρές έκαναν μπουγάδα με αλουσά. Η αλουσά ήταν νερό ανακατεμένο με στάχτη, πλούσιο σε σόδα.

     Η μπουγάδα γινόταν όταν μαζεύονταν πολλά ρούχα, κυρίως λευκά. Όταν υπήρχαν λίγα ρούχα πλένονταν απλώς με σαπούνι. Ήταν μια αρκετά κοπιαστική και χρονοβόρα διαδικασία, όπως δείχνει και η παρακάτω πειραχτική μαντινάδα, που διέσωσε η μνήμη του πατέρα μου, με κείνη την αξιοθαύμαστη ικανότητα που έχουν οι γέροι να θυμούνται ένα σωρό περιστατικά από τα νιάτα τους. Την είπε ένας νεαρός του χωριού σε ένα πανηγύρι, για μια κοπελιά που αγαπούσε.

                        Στις δεκαεφτά του Γεναριού ήρχιζε τη μπουγάδα

                        και την εποξετέλευγε τη μεγαλοβδομάδα.

     Δεν είναι να απορεί κανείς που τελικά δεν την κατάφερε να τον παντρευτεί.

Εκείνη την εποχή οι νοικοκυρές χρησιμοποιούσαν στο πλύσιμο λουλάκι και χλωρίνη. Αργότερα, κάπου το '60, ήρθαν τα πρώτα απορρυπαντικά, με κείνα τα μικρά, πλαστικά ανθρωπάκια κρυμμένα μέσα στη σκόνη. Θυμάμαι τότε που κοροϊδεύαμε ένα κοντούλη συμμαθητή μου, λέγοντας ότι τον βρήκαν μέσα στο "τάδε" απορρυπαντικό.

2.ε. σωματικές ανάγκες

     Ένα συνηθισμένο χωριατόσπιτο είχε την κουζίνα του, τις κρεβατοκάμαρες, την αποθήκη και το στάβλο. Το πόρτελο ήταν ένα τεράστιο δωμάτιο, που χρησίμευε σαν καθιστικό και χώρος δεξιώσεων. Οι νεαροί ζητούσαν από τους πλούσιους, που είχαν μεγάλα σπίτια, και τους διέθεταν το πόρτελο για τα γλέντια τους. Στην αποθήκη ήταν σωρευμένα τα κάθε είδους εργαλεία, λιπάσματα, φυτοφάρμακα, κ.λπ. Στο στάβλο ήταν τα ζώα, συνήθως ένα γαϊδουράκι και δυο κατσίκες. Συχνά, χωρισμένο με τάβλες, το πάνω μέρος του στάβλου χρησίμευε για αχυρώνας.

     Ο στάβλος χρησίμευε και για αποχωρητήριο. Όσοι είχαν σπίτι στα περιβόλια έφτιαχναν ένα λάκκο σε μιαν άκρη κι αφόδευαν. Μια σανίδα κάλυπτε το μισό άνοιγμα του, για να πατάει κανείς, ενώ το άλλο μισό καλυπτόταν με κάποιο άχρηστο αντικείμενο σαν σκέπασμα, π.χ. μια παλιά σκάφη. Φυσικά όταν έβρεχε κατέφευγαν και αυτοί, όπως όλοι, στο στάβλο. Τα περιττώματα τους, μαζί με αυτά των ζώων, τις κοπριές, αποτελούσαν ένα πρώτης τάξεως λίπασμα.

     Θυμάμαι που, μαθητής, φιλοξενούσαμε κάποιες τουρίστριες στο σπίτι του αδελφού ενός φίλου μου, ο οποίος το είχε εγκαταλείψει από καιρό κι έμενε στην Ιεράπετρα. Ήταν στη μεσοχώρια και φυσικά χωρίς αποχωρητήριο. Με ρωτούσε τότε μια από αυτές απεγνωσμένα που είναι το αποχωρητήριο, έγραφε στον τοίχο το διεθνές σήμα WC εγώ ντροπιασμένος έκανα πως δεν καταλάβαινα. Στο τέλος, είδα πως δεν γινόταν αλλιώς, κάπου θα έπρεπε να κάνουν τη σωματική τους ανάγκη και στην τελευταία της προσπάθεια να μου εξηγήσει έκανα επί τέλους ότι κατάλαβα, και της είπα ότι εμείς για τις τέτοιου είδους ανάγκες μας χρησιμοποιούμε το στάβλο. Μπορεί να μην ένιωσε ολότελα ικανοποιημένη, όμως φαινόταν ανακουφισμένη, πράγμα που με έκανε να ξαλαφρώσω κι εγώ.

     Το πρόβλημα της αφόδευσης ήταν, όπως καταλαβαίνετε, σοβαρό, πράγμα που οδήγησε την κοινότητα να χορηγήσει άδειες, χωρίς πολεοδομική έγκριση, άρα πρόσθετα έξοδα, για κατασκευή αποχωρητηρίου διαστάσεων 3x3. Αυτό έγινε γύρω στο 1970. Φυσικά οι πιο πλούσιοι στο χωριό είχαν από πιο πριν το αποχωρητήριο τους, το οποίο λέγαμε καμπινέ (Cabinet στα αγγλικά σημαίνει υπουργικό συμβούλιο. Η γλώσσα παίζει καμιά φορά περίεργα παιχνίδια). Η λεκάνη τους ήταν κανονική, όχι τούρκικη, σαν αυτές που είχαν τα δημόσια ουρητήρια στην Ιεράπετρα κι οι τουαλέτες του σχολείου και το χέσιμο σε αυτή ήταν ιδιαίτερα απολαυστικό. Το ήξερα από προσωπική πείρα, χέζοντας κάπου-κάπου στο σπίτι ενός πλούσιου φίλου μου. Ο ίδιος μάλιστα το απολάμβανε τόσο πολύ, ώστε διάβαζε κι από ένα "Μικρό Ήρωα" κάθε φορά που έχεζε.

     Χαρτί υγείας δεν υπήρχε κι αντί γι' αυτό χρησιμοποιούσαμε συνήθως εφημερίδα. Εφημερίδα βέβαια ήταν αδιανόητο ν' αγοράσει κανείς, ήταν σπατάλη, χώρια που δεν υπήρχε πρακτορείο στο χωριό. Κάπου το '70 ήταν που πρωτοέφερε εφημερίδες η Αμαλία, στο περίπτερο της. Οι χωριανοί διάβαζαν εφημερίδα στο καφενείο, τζάμπα, πίνοντας τον καφέ τους. Τα καφενεία είχαν κανονίσει με τους οδηγούς ή τους εισπράκτορες των λεωφορείων και τους την έφερναν. Ο πατέρας μου, όπως και πολλοί άλλοι φαντάζομαι, αγόραζε παλιές εφημερίδες από το πρακτορείο στην Ιεράπετρα, πάμφθηνες. Αυτές χρησιμοποιούσαμε για χαρτί υγείας. Ο πατέρας μου μάλιστα τόσο τις είχε συνηθίσει, που δυσκολευόταν να χρησιμοποιήσει το χαρτί υγείας, όταν τον φιλοξενούσα στην Αθήνα. Του το ξέκοψα όμως κι έτσι το πήρε απόφαση. Παρολαυτά στο χωριό, κάθε φορά που κατέβαινα στην Κρήτη, δίπλα στη λεκάνη, σ' ένα καρφί στον τοίχο, έβρισκα περασμένα τετράγωνα κομμάτια χαρτί, κομμένα με επιμέλεια από την "Δείνα" εφημερίδα, παλιά φύλλα της οποίας έπαιρνε τζάμπα από το καφενείο όπου σύχναζε.

     Το πόσο πολύτιμο και σπάνιο ήταν το χαρτί φαίνεται και από το παρακάτω ανέκδοτο, ίσως κρύο για όποιον δεν έχει σχετικές εμπειρίες:

     Κάποιος έχει δυσκοιλιότητα και πηγαίνει στο γιατρό. Αυτός του κατεβάζει το παντελόνι, του σκαλίζει με κάτι εργαλεία τον πισινό και μετά τον βάζει στη λεκάνη, όπου αυτός χέζει χωρίς καμιά δυσκολία. Μετά από μια εβδομάδα, να σου τον πάλι με το ίδιο πρόβλημα. Η ίδια διαδικασία. Την άλλη εβδομάδα, ξανά τα ίδια. Και την παράλλη ξανά. Στο τέλος του λέει απηυδισμένος ο γιατρός:
 -"Κοίταξε να δεις, η τελευταία φορά που σε φτιάχνω. Και το νου σου, κακομοίρη μου, να μην ξανασκουπιστείς με τσιμεντοσακούλα!".

     Κι όταν μας ερχόταν να χέσουμε ενώ βρισκόμασταν έξω, στα χωράφια, τότε τι γινόταν; Το πρώτο πράγμα που κοιτάζαμε ήταν να βρούμε ένα απόμερο μέρος, συνήθως πίσω από ένα δένδρο, για να μη μας δει κανένα μάτι. Αφού βεβαιωνόμασταν πως δεν περνούσε κανείς από κανένα κοντινό μονοπάτι, κατεβάζαμε τα βρακιά μας. Για το σκούπισμα, μη έχοντας χαρτί μαζί μας, χρησιμοποιούσαμε ακόμη πιο πρωτόγονα μέσα, όπως γρασίδι ή το καλοκαίρι, χαλίκια. Έχω πάντα την υποψία ότι οι ραγάδες από τις οποίες υποφέρω οφείλονται σε τέτοιου είδους σκουπίσματα. Πάντως ακόμη έχουμε να λέμε για την ομορφιά που έχει το υπαίθριο χέσιμο, όπως και το υπαίθριο κατούρημα. Μια από τις πιο ωραίες παιδικές μου αναμνήσεις, είναι το χέσιμο που κάναμε μέσα σ' ένα αμπέλι, δίπλα στο δρόμο Κάτω Χωριού-Πισκοπής. Καθόμασταν και χέζαμε, ενώ ταυτόχρονα τσιμπολογούσαμε από την μπροστινή κουρμούλα. Όταν τελειώναμε, σκουπιζόμασταν με αμπελόφυλλα.

     Όμως και παρά την αποφυγή των εξόδων μιας κανονικής οικοδομικής άδειας για την κατασκευή αποχωρητηρίου, το κόστος ήταν αρκετά υψηλό για τα φτωχά βαλάντια των αγροτών κι έτσι το αποχωρητήριο δεν διέθετε παρά μόνο τη λεκάνη. Νιπτήρας δεν υπήρχε. Το πλύσιμο και το ξύρισμα γινόταν στον νεροχύτη της κουζίνας. Το νερό χυνόταν από την «βρύση», που έφτιαχναν οι τενεκετζήδες.

     Να πως την περιγράφει η Νατάσα Κεσμέτη στο ίδιο διήγημα που απόσπασμα του παραθέσαμε πιο πριν:

   «...ήταν ένα μικρό μπλε ντεποζιτάκι, σαν ένας μικρός κύλινδρος κομμένος στο μάκρος, με την πίσω πλευρά επίπεδη και τη μπρος τουρλωτή και χαμηλά ένα μικρό φουσκωτό κίτρινο βρυσάκι, που το 'χαμε κρεμασμένο στο νεροχύτη κι έχυνε ένα μίζερο νερό απ' την κανουλίτσα που όλο λασκάριζε...»

     Το μπάνιο γινόταν πολύ σπάνια, μέσα στην σκάφη που χρησίμευε για το πλύσιμο των ρούχων, με ζεστό νερό που έβραζε στην παραστιά. Πιο συχνό ήταν το λούσιμο, πάλι μέσα στη σκάφη, συνήθως το Σαββατόβραδο. Εμείς τα παιδιά καθόμασταν σε ένα σκαμνάκι, με το κορμί λυγισμένο προς τη σκάφη και πίσω η μητέρα μας έχυνε νερό στο κεφάλι μας και το σαπούνιζε. Το λούσιμο αυτό ήταν ιδιαίτερα επώδυνο γιατί ή γαργαλιόμασταν από το χέρι της που προσπαθούσε να μας πλύνει το λαιμό ή γιατί έμπαιναν σαπουνόνερα στα μάτια μας και μας έτσουζαν.
     Παλιά σπίτια, κυρίως γέρων αγροτών, εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να μην έχουν μπανιέρα ή νιπτήρα, ενώ στην καλύτερη περίπτωση υπάρχει ένα ντους. Η αγροτική σύνταξη των δώδεκα χιλιάδων δραχμών και το ελάχιστο εισόδημα που θα τους αφήσει ο σιμισάτορας δεν φτάνει για να καλύψει τέτοιες ανάγκες.

3. Αγροτικές Δραστηριότητες

3.α. λιομάζωμα

     Το κύριο χαρακτηριστικό των οικονομικών δραστηριοτήτων στο χωριό μου μετά τον πόλεμο του '40 και μέχρι το 1990, ήταν το πέρασμα από οικονομία της αυτοκατανάλωσης σ' εμπορευματική οικονομία, συνοδευμένη από ραγδαία εκμηχάνιση. Τα περισσότερα χαρακτηριστικά αρκετών οικονομικών δραστηριοτήτων στη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας είχαν μείνει αναλλοίωτα στη διάρκεια αιώνων, αν όχι χιλιετηρίδων. Γι' αυτό το λόγο οι αλλαγές που συντελέστηκαν στη 50ετία αυτή ήταν ολότελα δραματικές, πυκνές και έντονες και σαν τέτοιες είχαν ένα σημαντικό αντίκτυπο στις υπόλοιπες σφαίρες της ζωής του χωριού. Όμως τα πράγματα πρέπει να τα πάρουμε με τη σειρά.

     Το κύριο προϊόν του χωριού, όπως άλλωστε και όλης της επαρχίας, είναι το λάδι. Οι ελιές, όπως λέμε τα λιόδεντρα, ονοματίζοντάς τα από τον καρπό τους, απλώνονται σε όλο τον κάμπο της Ιεράπετρας και στις πλαγιές των βουνών. Όλα τα στάδια της καλλιέργειας της ελιάς, της συλλογής του καρπού και της εξαγωγής του λαδιού, έχουν υποστεί σημαντικές αλλαγές μέσα σ' αυτή την 50ετία. Και πρώτα-πρώτα η καλλιέργεια. Ξεκινά αμέσως μετά τη συλλογή του καρπού, το χειμώνα. Τότε γίνεται το όργωμα, αφού σκορπιστεί στην επιφάνεια του εδάφους το λίπασμα. Μέχρι και τα τέλη του περασμένου αιώνα, οι γεωργοί σπανίως έβαζαν στα

λιοχώραφα κοπριά. Η κοπριά ήταν λίγη, και ήταν προτιμότερο να χρησιμοποιηθεί στα κηπευτικά. Για ν' αυξήσουν την παραγωγή έκαναν τις λεγόμενες καλουργιές. Οι καλουργιές ήταν απανωτά ζευγαρίσματα, χωρίς σπορά. Γίνονταν περίπου πέντε, ένα κάθε μήνα, ξεκινώντας τον Γενάρη. Λέγανε μάλιστα και τη χαρακτηριστική παροιμία:

       «του Γενάρη η καλουργιά, παρά λίγο κοπριδιά»

για να δείξουν πόση σημασία είχε αυτό το πρώτο όργωμα να γίνει τον κατάλληλο μήνα. Όσο για την κοπριδιά, γινόταν ως εξής:

     Σκόρπιζαν κοπριά στο χωράφι, και στη συνέχεια έσπερναν κουκιά. Το κουκί, σα ψυχανθές, γεμίζει το έδαφος με άζωτο. Την επόμενη χρονιά, οτιδήποτε και να 'σπερνε κανείς, το χωράφι ήταν πολύ εύφορο. Η κοπριά που έμενε, εμπλουτισμένη με το άζωτο ήταν η κοπριδιά. Σαν υποκατάστατο της κοπριάς έκαναν και κάτι άλλο: Μάζευαν κλαδιά και θάμνους από τους γύρους (άκρες) του χωραφιού, τα σκόρπιζαν μέσα στο χωράφι κι όταν ξεραίνονταν τα καίγανε και μετά όργωναν. Η στάχτη ήτανε γεμάτη θρεπτικά συστατικά.

     Στις αρχές του αιώνα ήρθαν τα αγκουανό, οι κουτσουλιές των πουλιών από τη Χιλή. Κανονικά λιπάσματα ήρθαν γύρω στο 1920 περίπου, τα λιπάσματα πετεινός. Στα λιπάσματα όμως αυτά η αναλογία ήταν 3-15-15, δηλαδή 3 μέρη άζωτο, 15 μέρη φώσφορος και 15 κάλιο. Ήταν ένα φτηνά παραγόμενο λίπασμα, καθώς μόνο το άζωτο παραγόταν βιομηχανικά, ενώ το φώσφορο και το κάλι ήταν ορυκτά, που πουλιόταν όμως ακριβά στους αγρότες, χωρίς θεαματικά αποτελέσματα, μια κι η ελιά χρειάζεται τα στοιχεία αυτά περίπου στην αντίστροφη σχέση. Τέτοια λιπάσματα έφερε μετά η Όμπι, η οποία εκτόπισε τα πετεινός.

     Το όργωμα παλιά γινόταν με βόδια. Τα βόδια είχαν το πλεονέκτημα ότι στα γεράματα τους τα σφάζανε κι έτσι ο ιδιοκτήτης τους είχε ένα οικονομικό πλεονέκτημα από το κρέας τους. Εκτός απ' αυτό το πλεονέκτημα που μου είπε ο πατέρας μου, υπήρχαν κι άλλα που τα βρήκα, ενώ διόρθωνα το παρόν κείμενο, σ' έναν καθ' όλα έγκυρο συγγραφέα, τον Thomas More και συγκεκριμένα στην "Ουτοπία" του. Παραθέτω ολόκληρο το σχετικό απόσπασμα: (Εκδόσεις Κάλβος, σελ. 65):

   «Είναι αλήθεια πως δεν είναι (τα βόδια) γρήγορα όσο τ' άλογα, μα οι ουτοπιανοί λένε πως είναι ανθεκτικότερα κι αρρωσταίνουν λιγότερο. Είναι ακόμη πιο ευκολομεταχείριστα, δεν τρώνε τόσο πολύ κι όταν πια δεν μπορούν να εργαστούν, είναι ακόμη χρήσιμα σαν κρέας».

     Είχαν όμως και μειονεκτήματα. Επειδή η οικονομία ήταν, όπως θα λέγαμε σήμερα, έντασης εργασίας κι όχι έντασης κεφαλαίου, οι ιδιοκτήτες τους αντί να τα ταΐζουν άχυρα, που μόλις έφταναν για να ταΐσουν τα κατσικοπρόβατα και το γαϊδούρι τους, προτιμούσαν να τα βόσκουν στα χωράφια, όπου υπήρχε άφθονο, δωρεάν χορτάρι. Έπρεπε όμως να διαθέτει ένα άτομο το χρόνο του για να τα βλέπει. Εξαιτίας ενός τέτοιου είδους διατροφής υπήρχε το άλλο μειονέκτημα: η κοπριά τους ήταν νερουλή κι ο στάβλος γέμιζε λάσπες. Το τελευταίο μειονέκτημα ήταν ότι κατά το όργωμα ο ιδιοκτήτης έπρεπε να παίρνει μαζί και το γάιδαρο, για να φορτώνει τα ζυγάλετρα, το άροτρο δηλαδή και το ζυγό.

     Μετά την μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή, οι πρόσφυγες ήρθαν στη νέα τους πατρίδα κουβαλώντας μαζί τους και μουλάρια. Το μουλάρι, ως γνωστόν, είναι προϊόν διασταύρωσης αλόγου και γαϊδάρου, χωρίς το ίδιο να μπορεί ν' αναπαραχθεί. Τρώγανε κι αυτά πολύ, δεν είχαν όμως τα άλλα μειονεκτήματα του βοδιού. Αυτά όργωναν, αυτά κουβαλούσαν και τα ζυγάλετρα. Έτσι σύντομα εκτόπισαν τα βόδια. Κάποιοι πολύ πλούσιοι είχαν κι άλογα, που βέβαια, τα παλιότερα χρόνια, τα είχαν μόνο για να τα καβαλάνε. Όμως και το άλογο παρουσίαζε μειονεκτήματα. Είχε βέβαια φοβερή δύναμη, που την αντλούσε τρώγοντας πολύ. Από την άλλη πάλι ήταν ευαίσθητο στο κρύο. Κατά τ' όργωμα, όταν έκαναν διάλειμμα, έπρεπε να το σκεπάζουν και να το βάζουν σε απάνεμο μέρος. Τέλος ήταν επικίνδυνο. Όταν αγρίευε, ο ιδιοκτήτης του κινδύνευε να τραυματισθεί σοβαρά.

     Τα βόδια σέρνανε το ξύλινο, το Ησιώδιο αλέτρι. Λίγο πριν εξαφανισθούν τα βόδια, έκανε την εμφάνιση του το πρώτο σιδερένιο αλέτρι. Όμως ήταν φοβερά κουραστικό, και γι' αυτό άργησε να εκτοπίσει το ξύλινο αλέτρι, αφού το πρόφτασα κι εγώ. Ένας χωριανός μου, από τους πρώτους που αγόρασαν σιδερένιο αλέτρι, δεν το άντεξε ούτε μια βδομάδα και το πούλησε στον πατέρα μου. Πέρα από το βάρος, το σιδερένιο αλέτρι είχε κι εντελώς αντίθετη τεχνική κι αυτή μάλλον ήταν που το 'κανε πιο κουραστικό. Το ξύλινο αλέτρι έπρεπε να το πιέζεις στις λαβές προς τα κάτω, ενώ στο σιδερένιο αντίθετα έπρεπε ν' ανασηκώνεις τις λαβές προς τα πάνω, ώστε η μύτη του να χώνεται μέσα στο χώμα. Ο πατέρας μου χρησιμοποιούσε σιδερένιο αλέτρι, αφού του είχε πάρει τον αέρα από την αρχή. Το τελευταίο που είχαμε, βρίσκεται ακόμη εγκαταλειμμένο δίπλα σε μια πορτοκαλιά, στο περιβόλι μας, περιμένοντας ίσως κάποιο μουσείο να το υποδεχτεί.

     Η ελκτική δύναμη ενός γαϊδάρου, τον μόνο που διέθεταν πάντα οι φτωχοί χωρικοί, είναι πολύ μικρή και ζευγάρι, δηλαδή όργωμα, μόνο μ' ένα γάιδαρο είναι αμφίβολης αποτελεσματικότητας, άσε που μπορεί να το ξεκάνει το ζώο. Έτσι οι χωρικοί κάνανε συνήθως όργωμα με δύο γαϊδάρους, με δανεικούς, δηλαδή δάνειζαν ο ένας στον άλλο τον γαϊδαρό τους. Αυτός που δάνειζε, φρόντιζε κείνες τις μέρες ν' ασχολείται με εργασίες που ο γάιδαρος ήταν περιττός ή βρισκόταν σε αναγκαστική αργία. Τα 30 μόλις στρέμματα, που διέθετε κατά μέσον όρο ένας φτωχός χωρικός, επιτρέπανε πολλές τέτοιες αργίες. Ο όρος ζευγάρι  αποτελούσε μονάδα μέτρησης ενός χωραφιού. Ακόμη και σήμερα οι χωριανοί λένε στην κουβέντα τους ότι το τάδε χωράφι είναι τόσων ζευγαριών κι εννοούν μ' αυτό ότι για το όργωμα του χρειάζονται τόσες μέρες. Ενός αργατού χωράφι αντίστοιχα, συνήθως αμπελοχώραφο, που δεν μπορεί να οργωθεί, είναι το χωράφι που για να το σκάψει ένας εργάτης χρειάζεται μια μέρα. Είναι όντως περίεργη αυτή η μέτρηση του χώρου με το χρόνο. Στις αγοραπωλησίες ο μεσίτης ή ο πωλητής περιέγραφε το χωράφι σαν τόσων ζευγαριών ή τόσων αργατών κι έτσι ο υποψήφιος αγοραστής έπαιρνε μιαν ιδέα για την έκταση του. Πήγαινε στη συνέχεια και το 'βλεπε κι η αγοραπωλησία γινόταν στη βάση αυτής της οπτικής εντύπωσης. Στα συμβόλαια βέβαια έγραφαν κατά προσέγγιση την έκταση του σε στρέμματα, συνήθως μικρότερη από την πραγματική για να πληρώσουν μικρό φόρο, όμως κανένα χωράφι, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, δεν πουλιόταν με το στρέμμα, αλλά με βάση αυτή την συνολική οπτική εντύπωση και τη διαβεβαίωση του πωλητή για το πόσων ζευγαριών ήταν το χωράφι. Ο αγοραστής υπολόγιζε βέβαια και το πόσες ρίζες, λιόδεντρα δηλαδή, υπήρχαν, όμως κι εδώ η αποτίμηση γινόταν στη βάση της οπτικής εντύπωσης, αφού άλλα λιόδεντρα ήταν μεγάλα κι άλλα μικρά κι η παραγωγή κάθε λιόδενδρου μόνο κατά προσέγγιση μπορούσε να υπολογισθεί. Καλά χωράφια είναι αυτά που δεν ξεκαύγουν, που διατηρούν δηλαδή αρκετά την υγρασία τους ώστε οι ελιές να μη στρουφίξουν. Και φυσικά αυτά που βρίσκονται στον κάμπο, σε σύγκριση με αυτά που βρίσκονται στις βουνοπλαγιές, είναι πιο εύφορα κι επί πλέον πιο βολικά στο όργωμα και στο μάζεμα. Συχνά τα χωράφια που τα σπέρνανε, τ' αποτιμούσαν σαν τόσα αξάι σπόρο ή τόσα μουζούρια σπόρο. Το αξάι  ήταν σαν μικρή ψωμιέρα, στρογγυλή, στο μέγεθος της παλάμης. Το μουζούρι  ήταν μονάδα όγκου.

     Με το πέρασμα στην εμπορευματοποίηση της οικονομίας, πολλοί χωρικοί άρχισαν να καταφεύγουν στους ζευγάδες, που αναλάμβαναν με αμοιβή, το όργωμα. Ήδη από πριν οι πλούσιοι χωρικοί που διέθεταν οι ίδιοι μουλάρια, μίσθωναν κάποιον δυνατό κι επιδέξιο χωρικό για να τους οργώσει τα χωράφια, πληρώνοντας τον βέβαια λιγότερο απ' ό,τι έναν επαγγελματία ζευγά, μια και δε διέθετε παρά μόνο τον κόπο του. Όταν ήρθαν τα τρακτέρ η τάση αυτή γενικεύθηκε, μια κι η προσφυγή στις υπηρεσίες του επαγγελματία ζευγά ήταν απείρως πιο συμφερτική. Οι πολύ πλούσιοι βέβαια, που διέθεταν πολλά στρέμματα, έβρισκαν πολύ πρόσφορη επένδυση την αγορά ενός τρακτέρ. Οι λιγότερο πλούσιοι αγόρασαν σκαφτικά, πιο προσιτά στο βαλάντιο τους, αλλά φυσικά με μικρότερη απόδοση κι από άποψη χρόνου κι από άποψη ποιότητας. Στα σκαφτικά αυτά πρόσδεναν μια καρότσα, αποκτώντας έτσι ταυτόχρονα και μεταφορικό μέσο, που φόρτωναν τώρα πολύ περισσότερα πράγματα απ' ό,τι στο γαϊδουράκι, που μέχρι σχεδόν το τέλος της 10ετίας του '60 ήταν το κυρίαρχο μεταφορικό μέσο για τις αγροτικές εργασίες. Από την άποψη της ταχύτητας όμως, δεν πήγαιναν και πολύ πιο γρήγορα. Μετά το '70 οι πιο πλούσιοι χωρικοί κι πιο ύστερα κι οι λιγότερο πλούσιοι, αγόρασαν αγροτικά αυτοκίνητα, αυτά με τη ξέσκεπη καρότσα. Πάντως το τι μεταφορικό μέσο διαθέτει σήμερα ο αγρότης δεν είναι μόνο συνάρτηση της οικονομικής του ευρωστίας, αλλά κυρίως της ηλικίας του. Όλοι οι νέοι αγρότες διαθέτουν σήμερα αγροτικό αυτοκίνητο. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία αγρότες επιμένουν στο σκαφτικό τους κι οι ακόμα πιο μεγάλοι στα γαϊδουράκια τους, αναλογιζόμενοι με δέος κι οι μεν κι οι δε, την περιπέτεια εκμάθησης οδήγησης. Ένας παπάς από ένα γειτονικό χωριό, που έμαθε οδήγηση στα γεράματα, το αμάξι που αγόρασε για τις αγροτικές του εργασίες, του βγήκε λέει κουτουλιάρικο.

     Μετά το όργωμα, η αμέσως επόμενη φροντίδα που χρειάζεται το λιόδεντρο είναι το κλάδεμα. Κι εδώ είχαμε εξελίξεις. Μέχρι και τις αρχές του αιώνα, τις ελιές δεν τις κλαδεύανε. Το πολύ να κάνανε ξεκλάδισμα, που θα πούμε παρακάτω. Τότε ήταν που η ελληνική κυβέρνηση μετακάλεσε ιταλούς κλαδευτές για να διδάξουν στους Έλληνες αγρότες την τέχνη. Ήρθανε κάμποσες φορές. Η πρώτη ήταν γύρω στο 1910. Η δεύτερη κάπου το 1918, οπότε μαθήτευσε κι ο πατέρας μου. Οι μαθητευόμενοι πληρώνονταν τότε 50 δραχμές μεροκάματο. Τις επόμενες φορές που ήρθαν ο πατέρας μου δεν τις θυμάται, αφού είχε μάθει ήδη την τέχνη. Χρησιμοποιώντας την αργότερα, έβγαζε κάποια μεροκάματα σ' εποχή που το χρήμα σπάνιζε. Το κλάδεμα που τους δίδαξαν χαρακτηρίζεται σήμερα ελαφρύ. Έτσι και πάλι τα λιόδεντρα γίνονταν χρόνο με το χρόνο τεράστια, και το ράβδισμά τους, κατά το λιομάζωμα, γινόταν όλο και πιο δύσκολο και επικίνδυνο. Ένα πέσιμο από την κορυφή ενός τέτοιου δέντρου μπορούσε να αποβεί μοιραίο, γι' αυτό το ράβδισμά έπρεπε να γίνεται με μεγάλη προσοχή.
     Από το ελαφρύ κλάδεμα πέρασαν, μετά το '70, στο βαρύ κλάδεμα, που 'κανε τα δέντρα να φαίνονται σαν ομπρέλες, κονταίνοντας τις κορφές. Όμως δεν ήταν τόσο ο κίνδυνος που επισημάναμε παραπάνω αυτό που οδήγησε σε αυτή τη μεταστροφή, όσο η διαπίστωση πως το βαρύ κλάδεμα μακροπρόθεσμα έκανε το λιόδεντρο πιο καρποφόρο, καθώς ανανεώνονταν τα κλαδιά του και μείωνε τη διαφορά στην απόδοση ανάμεσα στην χρονιά που είχε βεντέμα  και στην επόμενη που δεν είχε. Επιπλέον η συλλογή του καρπού με τα νέα ραβδιστικά μηχανήματα ήταν πιο εύκολη κι αποδοτική. Το κλάδεμα και το ξεκλάδισμα γινόταν από αρχαιοτάτων χρόνων, όπως φαίνεται, με μπαλταδάκι και με σάρακα (πριόνι). Με την εκμηχάνιση της γεωργίας, που άρχισε να προχωρεί ακατάσχετα μετά το '70, έκαναν την εμφάνιση τους και τ' αλυσοπρίονα, που, βενζινοκίνητα καθώς ήταν, συντόμευαν φοβερά το χρόνο του κλαδέματος ευνοώντας επίσης το βαρύ κλάδεμα, μια και το κόψιμο των χοντρών κλώνων με το κλασικό μπαλταδάκι ήταν αρκετά επίπονη διαδικασία.

     Μετά το κλάδεμα, κανένα μήνα αργότερα, πριν την ανθοφορία, γίνεται το ξεκλάδισμα. Το ξεκλάδισμα είναι το κόψιμο των μικρών κλαδιών, ώστε ν' αραιώνουν τα κλωνάρια για να αερίζονται, να λιάζονται καλύτερα και για να διευκολυνθεί αργότερα το λιομάζωμα. Μετά το ξεκλάδισμα, η αμέσως επόμενη φροντίδα που χρειάζεται το λιόδεντρο, κατά το καλοκαίρι, είναι το ψέκασμα. Παλιά ήταν επίπονη κι επικίνδυνη εργασία, που γινόταν με τη ψεκαστήρα στον ώμο. Από τα τέλη της 10ετίας του '60 όμως άρχισαν να χρησιμοποιούνται ψεκαστικά αεροπλάνα που αλάφρωναν πολύ τους αγρότες, αλλά με απρόβλεπτες ακόμη περιβαλλοντικές καταστροφές, όπως υποστηρίζουν οι οικολόγοι, που έχουν αναλάβει εκστρατεία για κατάργηση των αεροψεκασμών. Για πληρωμή χρησιμοποιούνταν τα έσοδα από την πυρήνα (το υπόλοιπο του καρπού μετά την εξαγωγή του λαδιού) κι η επιβάρυνση υπολογιζόταν κατά κιλό παραγωμένου λαδιού. Ήδη από το 1991, με εντολή της ΟΝΕ καταργήθηκαν οι αεροψεκασμοί και το ψέκασμα γίνεται από ειδικά συνεργεία, πάλι με τις ψεκαστήρες στον ώμο.

     Το μεγαλύτερο κόστος στην ελαιοπαραγωγή είναι το λιομάζωμα. Αυτό αρχίζει κατά τα μέσα του Νοεμβρίου από τις λιγαρές, τα λιόδεντρα δηλαδή που έχουν λίγες ελιές. Αυτές, σαν λίγες που είναι, ωριμάζουν γρήγορα και πρέπει να μαζευτούν έγκαιρα πριν πέσουν κάτω. Οι φορτωμένες  μπορούν να περιμένουν, μια κι οι ελιές τους είναι ακόμη άγουρες, με το χαρακτηριστικό πράσινο χρώμα.

    Μια τυπική μέρα λιομαζώματος, απ' αυτές που 'ζησα μικρό παιδί, είναι η παρακάτω:

     Ξεκινάμε πρωί πρωί με τους γονείς μου για το χωράφι, έχοντας το γάιδαρο φορτωμένο με τις ανάπλες και τα πανιά, δηλαδή άσπρα σεντόνια, το σκαμνί, αν πηγαίνουμε για πρώτη φορά σ' αυτό το χωράφι, κάμποσους φάρδους, σακιά δηλαδή, τις κατσούνες (τα ραβδιά με το γαντζωτό άκρο με τα οποία ραβδίζουμε τις ελιές), το φαγητό και τα πιατικά με τα μαχαιροπήρουνα σε μια τσάντα, το λαΐνι γεμάτο νερό κι ίσως ένα παγούρι κρασί. Φτάνουμε στο χωράφι, ξεφορτώνουμε και δένουμε το γάιδαρο σε μιαν άκρη να τρώει, αφού του βγάλουμε το σωμάρι. Είναι δεμένος με αλυσίδα, στην άκρη της οποίας είναι το τζένιο, ένα χοντρό μεταλλικό παλούκι καρφωμένο στο χώμα. Στη συνέχεια στρώνουμε τις ανάπλες κάτω από ένα δέντρο. Ο πατέρας μου σκαρφαλώνει πάνω στο δέντρο κι η μητέρα μου ανεβαίνει πάνω στο σκαμνί, -ένα τρίποδο. Εγώ θα ραβδίσω από χάμω, τα χαμηλά κλαδιά. Εύκολη δουλειά για μένα. Κι όμως θέλει τέχνη! Ο πατέρας μου όταν κατέβει από το δέντρο θα μου βάλει τις φωνές, γιατί, καθώς χτυπώ κατάμουτρα τα κλαδιά, σπάζουν ένα σωρό μάτια, τρυφερά ακρόκλαδα που του χρόνου θα 'ταν γεμάτα ελιές. Η τέχνη είναι, με το αριστερό χέρι ν' αναμερίζεις τα κλαδιά και να χτυπάς με το δεξί στο πλάι, σαν να χτενίζεις.

     Με το ελαφρύ κλάδεμα που έχει κάνει ο πατέρας μου, το δέντρο είναι πυκνό, κάποιο κλαδί δεν το φτάνει, και θα χρησιμοποιήσει το γάντζο της κατσούνας για να το τραβήξει κοντά του, θα το συγκρατήσει με το αριστερό χέρι και θα το ραβδίσει. Όμως και πάλι κάποια κλαδιά δεν τα φτάνει, ούτε αυτός ούτε η μητέρα μου από το σκαμνί. Τότε θα κατέβει η μητέρα μου και θα πιάσει την τέμπλα, ένα πολύ μακρύ ραβδί, χωρίς γάντζο, που συνήθως φτάνει και το πιο ψηλό κλαδί, και θα το ραβδίσει. Ήμουν πολύ μικρός όταν την εγκαταλείψαμε τη τέμπλα. Στο εξής, όποιο κλαδί δεν φτάνεται, κόβεται με το μπαλταδάκι. Αργότερα κόβεται όχι μόνο αυτό που δεν φτάνεται αλλά κι αυτό που στο κλάδεμα θα κοβόταν έτσι κι αλλιώς. Μ' αυτόν τον τρόπο ένα μέρος του κλαδέματος γίνεται ήδη κατά το λιομάζωμα. Τα κομμένα κλαδιά τα ραβδίζω συνήθως εγώ από χάμω, πράγμα που είναι πανεύκολο και μπορώ εδώ να σπάζω όσα μάτια θέλω.

     Στις 12 η ώρα ακούμε τη σειρήνα του Μίνως, ενός εργοστασίου στην Ιεράπετρα, που σημαίνει το μεσημεριανό διάλειμμα για τους εργάτες. Ο Μίνως λέγεται πως προπολεμικά ήταν το μεγαλύτερο εργοστάσιο των Βαλκανίων κι έβγαζε διάφορα προϊόντα, που είχαν κυρίως σχέση με το λάδι, όπως πυρηνέλαιο και σαπούνι, αλλά και ζυμαρικά, τώρα όμως περιορίζεται στην κατεργασία της πυρήνας. Κάνουμε κι εμείς διάλειμμα για το μεσημεριανό μας φαγητό.

     Το φαγητό το έχει μαγειρέψει η μητέρα μου το πρωί. Συνήθως είναι κάτι κοκκινιστό, της κατσαρόλας ή όσπρια. Παίρνουμε μαζί μας επίσης σαρδέλες και φρίσες (ρέγγες), που τις ψήνουμε ανάβοντας μιαν αχιμάδα (θυμάρι). Ύστερα βέβαια πίνουμε συνέχεια νερό και τρώμε μανταρίνια, για να μας φύγει η δίψα. Μετά το φαγητό συνεχίζουμε τη δουλειά. Αν μας πιάσει βροχή, ρίχνουμε μια ανάπλα πάνω στο σκαμνί και μπαίνουμε από κάτω. Τα φύλλα της ελιάς είναι πολύ αραιά για να μας προφυλάξουν. Έχουμε και την ομπρέλα. Αν πέσει αρκετή βροχή είναι αδύνατο να συνεχίσουμε, γιατί κάνουμε ζημιά στα μουρέλα αν τα ραβδίσουμε βρεγμένα. Αν όμως φυσάει λίγο αεράκι, μπορούμε να ελπίσουμε πως θα στεγνώσουν σύντομα για να συνεχίσουμε, εφόσον βέβαια σταματήσει η βροχή.
     Καθώς δεν έχουμε ρολόι, υπολογίζουμε με τον ήλιο πότε πρέπει να σκολάσουμε, για να μη νυχτωθούμε στο δρόμο. Κάποτε ρισκάρουμε λίγο, προκειμένου ν' αποραβδίσουμε ένα μουρέλο, να τελειώσουμε δηλαδή το ράβδισμά του ή να τελειώσουμε το λίχνισμα. Όταν τελειώσουμε τη μια πλευρά ενός μουρέλου, εγώ κι η μητέρα μου γυρίζουμε τα πανιά, δηλαδή τα μαζεύουμε από τη ραβδισμένη πλευρά και τα στρώνουμε σε αράβδιστη. Ποτέ δεν έχουμε αρκετά πανιά για να στρώσουμε ολόκληρο το μουρέλο. Δεν είναι μόνο το κόστος, είναι και το βάρος για τον γάιδαρο.
     Οι ελιές, καθώς μαζεύουμε το ένα πανί, χύνονται στο διπλανό, συνήθως σ' ένα απ' αυτά που είναι στη ρίζα. Σ' αυτό συγκεντρώνουμε τις ελιές κι από τα υπόλοιπα πανιά όταν τελειώσουμε το ράβδισμα. Κατά το σάκιασμα φροντίζουμε να βγάλουμε τα μάτια, πράγμα που θα μας διευκολύνει αργότερα στο λίχνισμα. Αυτό είναι το ξεφύλλισμα. Τα σακιά τα γεμίζουμε μέχρι τη μέση, για να τα μεταφέρουμε πιο εύκολα στον τόπο του λιχνίσματος. Όταν είναι άδεια τα χρησιμοποιούμε και στο στρώσιμο, εκεί που ενώνονται τα πανιά με τη ρίζα, και που όλο και κάποιο κενό θα άφηναν ή για να σκεπάσουμε κάποιες κουφάλες  του κορμού, μην πέσουνε μέσα ελιές και τις χάσουμε. Ενώ ο πατέρας μου σακιάζει, εγώ με τη μητέρα μου μαζεύουμε τις ελιές που έχουν πέσει κατά το ράβδισμα έξω από τα πανιά, κάτω στο έδαφος.

     Για να είναι καλό το λίχνισμα, το μέρος όπου γίνεται πρέπει να είναι ξάγναντο, ώστε να φυσά αέρας και να βρίσκεται κοντά στο δρόμο. Αφού συγκεντρώσουμε εκεί τα σακιά, απλώ¬νουμε κάτω μιαν ανάπλα ή ένα πανί, και τις ρίχνουμε με κουβά λίγες-λίγες, από ψηλά. Ο αέρας που φυσά, παρασύρει τα φύλλα, ενώ οι ελιές, σαν πιο βαριές, πέφτουν ακριβώς από κάτω. Αν ο αέρας δεν φυσά δυνατά, πράγμα που συμβαίνει συχνά, ανεβαίνουμε πάνω σε σκαμνί. Αν δεν φυσά καθόλου, τότε αναγκαστικά θα περιμένουμε άλλη μέρα, μέχρι να φυσήξει ούριος άνεμος. Παλιότερα έκαναν και τον λεγόμενο ποταμό, που εγώ δεν τον πρόφτασα. Προφανώς εγκαταλείφθηκε γιατί ήταν κουραστικός. Στρώναν μια σειρά πανιά. Από την μιαν άκρη πετούσαν τις ελιές στην άλλη. Τα φύλλα, σαν πιο ελαφρά, δεν έφταναν ούτε στη μέση. Έτσι ξεχώρισαν τις ελιές από τα φύλλα.

     Ενόσω οι γονείς μου θα λιχνίζουν τις ελιές, εγώ θα κοπανίζω με την κατσούνα πάνω σε ένα πανί τα μάτια. Οι ελιές θα κατακάτσουν κι εγώ θα παραμερίσω με προσοχή από πάνω τους τα μάτια, που δεν θα περιέχουν πια παρά ελάχιστες ελιές. Στη συνέχεια θα τα βάλω σε σακί, για να τα κουβαλήσουμε σπίτι, να τα δώσουμε στην κατσίκα μας. Αποφεύγουμε να την φέρνουμε μαζί μας γιατί είναι φασαρία κι ο καιρός είναι συνήθως κρύος. Τα υπόλοιπα μάτια θα τα δώσω του γαϊδάρου. Μετά θα βάλω τις ελιές που μάζεψα από τα μάτια σε κουβά να τις δώσω του πατέρα μου να τις λιχνίσει.

     Αφού τελειώσει το λίχνισμα, ο πατέρας μου θα σακιάσει τις ελιές, με τα σακιά γεμάτα μέχρι πάνω. Δυο σακιά θα τα πάρουμε μαζί μας φεύγοντας από το χωράφι. Φέρνουμε τον γάιδαρο για να τον φορτώσουμε. Του ρίχνουμε λίγα μάτια μπροστά του, ώστε να είναι απασχολημένος με το φαΐ και να μην κινείται κι αρχίζουμε το φόρτωμα. Πιάνουμε το ένα σακί, από τη μια μεριά εγώ και από την άλλη ο πατέρας μου και το φορτώνουμε. Μετά βάζει ο πατέρας μου τη διχαλόβεργα (βέργα με διχάλι) κάτω από το σκοινί, για να συγκρατήσει το σακί και να μη μπουμπουρίσει, να μη γείρει δηλαδή στο πλάι το σωμάρι, πηγαίνουμε στην άλλη μεριά, φορτώνουμε και το άλλο σακί, με τη διχαλόβεργα σφηνωμένη ανάμεσα στο σκοινί και το σακί.

     Ξεκινάμε για το χωριό. Αν το ένα σακί έχει πιο λίγες ελιές, ο πατέρας μου θα κρεμάσει στη μεριά του το λαΐνι και την τσάντα με τα πιατικά για να ισορροπήσει το σωμάρι. Όμως τις περισσότερες φορές το γομάρι είναι πλήρες (δυο σακιά κάνουν ένα γομάρι, ενώ το ένα σακί λέγεται μιγόμι), οπότε τα υπόλοιπα πράγματα κατανέμονται εκατέρωθεν.

     Στο χωράφι θ' αφήσουμε το σκαμνί, τα πανιά και τις κατσούνες. Το σκαμνί θα το ρίξουμε κάτω και τις κατσούνες θα τις κρεμάσουμε ανάμεσα στα κλαδιά ενός λιόδεντρου για να μη φαίνονται και μας τις κλέψουν. Τα πανιά θα τα αφήσουμε απλωμένα κάτω από ένα λιόδεντρο, αφού θα έχουμε ραβδίσει λίγες ελιές. Έτσι το μάζεμα τους θα απαιτήσει κάποιο χρόνο, πράγμα που θα αποθαρρύνει κάθε επίδοξο κλέφτη. Στο χωράφι θα μείνουν και κάποια σακιά ελιές. Αυτές θα τις κουβαλήσει ο πατέρας μου με τον γάιδαρο μια βροχαδιά, δηλαδή μια βροχερή ημέρα, κατά την οποία το ράβδισμα θα είναι αδύνατο. Όχι βέβαια αν βρέχει ολημεριά. Μπορεί να βρέχει μέχρι το μεσημέρι και τα μουρέλα να είναι τόσο βρεγμένα ώστε να μη μπορούμε να τα ραβδίσουμε. Έτσι είναι ο μόνος τρόπος για να αξιοποιήσει ο πατέρας μου το απόγευμα. Και πρέπει να το αξιοποιήσει, γιατί οι ελιές πρέπει να μαζευτούν όσο το δυνατό πιο σύντομα. Αλλιώς υπάρχει κίνδυνος να χαθούν από δυνατό αέρα ή ακόμη κι από χαλάζι, όπως έγινε πριν από πέντε χρόνια. Γι' αυτό, κατά την περίοδο του λιομαζώματος, οι Κυριακές δεν είναι αργίες. Οι μόνες αργίες που τηρούνται είναι τα Χριστούγεννα και τα Φώτα. Όχι η πρωτοχρονιά.

     Στο χωριό θα φτάσουμε το σούρουπο, αν όχι τη νύχτα. Μια μακριά σειρά από γαϊδουράκια περπατάνε κατά μήκος του αμαξιτού, προς το χωριό, συρρέοντας από όλους τους χωματόδρομους. Λίγο πριν τη μεσοχώρια εγώ με τη μητέρα μου στρίβουμε αριστερά, στο μονοπάτι προς τα περιβόλια, για το σπίτι μας. Ο πατέρας μου θα συνεχίσει προς την άλλη άκρη του χωριού, όπου βρίσκεται το εργοστάσιο (ελαιοτριβείο). Θα αδειάσει τις ελιές στο καμαράκι μας (ένα μικρό δωματιάκι), από όπου θα τις πάρουν οι εργάτες του εργοστασίου όταν έρθει η σειρά μας ν' αλέσουμε τις ελιές. Δεν πρέπει να μείνουν αλεστές πάνω από τρεις βδομάδες γιατί χαλάνε, και το λάδι που βγάζουν είναι βαρύ, πάνω από δυο οξέα, ενώ θα πρέπει να 'ναι λιγότερο από ένα, γραμμές όπως λέμε. Αν μάλιστα οι ελιές είναι από τον κήπο, ένα χωράφι μας ποτιστικό, με πηγάδι κι ανεμόμυλο, όπου βάζουμε τα κηπευτικά, ο χρόνος αυτός μειώνεται στη μια βδομάδα. Οι ποτιστικές ελιές χαλούν εύκολα.

     Όταν γυρίσει ο πατέρας μου από το εργοστάσιο, θα ποτίσει το γάιδαρο και θα του βάλει να φάει άχυρα ή μάτια στη ματζαντούρα του, ανακατεμένα με κοπανισμένα ή κομματιασμένα χαρούπια, για να 'ναι πιο νόστιμα και το φαγητό πιο δυναμωτικό. Εντω μεταξύ η μητέρα μου θα φτιάχνει το βραδινό φαγητό, αν δεν έχει περισσέψει μεσημεριανό. Εγώ θα περιμένω καθισμένος δίπλα στο τζάκι, με τη γάτα.

     Μια τελευταία δραστηριότητα είναι και το κόψιμο των κλαδιών. Όπως είπαμε, όλο και πιο συχνά χρησιμοποιούν κατά το ράβδισμα το μπαλταδάκι ή το αλυσοπρίονο, για να κόψουν δύσκολα κλαδιά, που ραβδίζονται μετά πιο εύκολα από χάμω, καθώς μάλιστα θα κόβονταν που θα κόβονταν κατά το κλάδεμα. Όσα κλαδιά έχουν χοντρό κουτσούρι, τους κόβουν τις φούντες και το κουτσούρι γίνεται καυσόξυλο. Όταν μαζεύεται και το τελευταίο λιόδεντρο κι υπάρχει χρόνος, κάποιος μαζεύει τα κλαδιά σε μικρούς σωρούς και τους βάζει φωτιά, ενώ οι άλλοι ασχολούνται με το λίχνισμα, με το μάζεμα των πραγμάτων, κ.λπ. Μεγάλη εξοικονόμηση χρόνου είναι να τελειώσουν όλοι ταυτόχρονα.

     Στην παραπάνω εικόνα έχουν συντελεσθεί και άλλες αλλαγές εκτός από αυτές που ήδη περιέγραψα.

     Προπολεμικά, τα μουρέλα στρώνονταν με τις ανάπλες, που ήταν υφαντές στο αργαστήρι, όπως λέμε στην Κρήτη τον αργαλειό, με στημόνι από λινάρι κι υφάδι από μπαμπάκι. Όταν φτιάχτηκε ο συνεταιρισμός, έφερνε τόπια άσπρο ύφασμα, τα πανιά, τα οποία αντικατέστησαν τις ανάπλες. Αυτά τα πανιά είναι που πρόλαβα εγώ. Ανάπλες όμως εξακολουθούσαν να λένε τις λινάτσες, ή παλιά σχισμένα σακιά που τα άνοιγαν, τα μπάλωναν και τα χρησιμοποιούσαν κατά το στρώσιμο. Μεταπολεμικά χρησιμοποιήθηκαν για στρώσιμο και κάτι πανιά σαν αλεξίπτωτα, που περικύκλωναν το μουρέλο. Λένε μάλιστα πως ήταν φθαρμένα αλεξίπτωτα. Όπως και να 'ναι ήταν πολύ ακριβά και μόνο δυο-τρεις πλούσιοι στο χωριό τ' αγόρασαν. Εγώ δεν τα 'δα ποτέ μου.

     Στις αρχές της δεκαετίας του '60 έκαναν την εμφάνιση τους τα δίχτυα. Αυτά τα δίχτυα χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα. Μοιάζουν με τα ψαράδικα, μόνο που έχουν πολύ μικρές τρύπες, για να μην περνάνε οι ελιές ανάμεσα. Είναι πιο ελαφρά, πιο φθηνά, και πιο βολικά και γρήγορα στο στρώσιμο. Επίσης πλένονται πιο εύκολα. Γιατί, πρέπει να πούμε, αφού τελειώσει το λιομάζωμα, πανιά, σακιά και δίχτυα πρέπει να πλυθούν, για να φύγουν τα λάδια. Αλλιώς, αφενός σαπίζουν πιο εύκολα κι αφετέρου γίνονται γλυκό έδεσμα για τα ποντίκια.

     Γύρω στο '70 εμφανίστηκαν κάτι ραβδιστήρια σαν τσουγκράνες, με κοντό χέρι, πλαστικά. Ελάχιστοι τα χρησιμοποίησαν, μεταξύ των οποίων και εγώ, κουβαλώντας την νέα τεχνολογία κάποια Χριστούγεννα από την Αθήνα. Εξακολουθώ να πιστεύω ότι ήταν τουλάχιστον εξίσου αποτελεσματικά με την κατσούνα, ιδιαίτερα στο ράβδισμα από κάτω, και το ότι δεν διαδόθηκαν το απέδωσα στον έμφυτο συντηρητισμό των αγροτών. Αυτός ο συντηρητισμός φάνηκε εξάλλου αρκετά καθαρά μετά την εισαγωγή των πραγματικά επαναστατικών ραβδιστικών μηχανημάτων, αμέσως στις αρχές της 10ετίας του '80. Η απόδοση τους ήταν πέρα από κάθε σύγκριση κι όμως οι δισταγμοί κι οι αμφιβολίες, όπως κι η διόγκωση κάποιων μειονεκτημάτων (πετούν μακριά τις ελιές, έξω από τα δίχτυα και σπάζουν πολλά μάτια) εξακολουθούν να υπάρχουν και τώρα. Έτσι η κατσούνα χρησιμοποιείται ακόμη αρκετά.

     Τα ραβδιστικά αυτά είναι μηχανοκίνητα. Μια ράβδος που στην κορφή της έχει κάτι πλαστικά κρόσια, περιστρέφεται και τα κρόσια κτυπούν τις ελιές και τις ρίχνουν κάτω. Την περιστροφική κίνηση την δίνει βενζινοκίνητη μηχανή ή μπαταρία. Η μπαταρία φορτίζεται το βράδυ στο σπίτι, συνδεόμενη μέσω ενός ειδικού μηχανήματος με μια πρίζα. Η απόδοση των ραβδιστικών αυτών είναι μέχρι και τετραπλάσια της κλασικής κατσούνας, είναι όμως πιο κουραστικά. Αυτά που δουλεύουν με μπαταρία είναι πιο ξεκούραστα, αλλά λιγότερο αποδοτικά.

     Το άλεσμα προπολεμικά γινόταν στις φάμπρικες, όπου η μηχανοκίνηση γινόταν με ζώα. Μετά ήρθαν πετρελαιοκίνητα μηχανήματα, όμως η τεχνική παρέμεινε η ίδια: σπάσιμο των ελιών σε χοντρές μυλόπετρες και μετά συμπίεση της ζύμης ώστε να στάζει το λάδι. Σήμερα υπάρχει η τεχνική της φυγοκέντρισης, με πολύ μεγαλύτερη απόδοση, που ελαχιστοποιεί την πυρήνα, η οποία εξάλλου περιέχει ελάχιστο λάδι κι έτσι, μη επιδεχόμενη παραπέρα κατεργασία, είναι μειωμένης αξίας. Κατά κανόνα κατακρατείται από τα ελαιουργεία.

     Πιο επαναστατική υπήρξε η τεχνική του φυσήματος των ελιών πριν εισαχθούν για σπάσιμο, ένα μηχανικό λίχνισμα πριν το άλεσμα. Η τεχνική αυτή έκανε την εμφάνιση της στα εργοστάσια μας γύρω στο '70. Μείωσε κατά πολύ το χρόνο (και το κόστος) του μαζέματος κι η εκνευριστική κυριολεκτικά διαδικασία του λιχνίσματος, μπόρεσε να παραμεριστεί. Στη θέση τέλος του ξεφυλλίσματος ήρθε το κοσκίνισμα, που είναι πολύ λιγότερο χρονοβόρο. Η διαδικασία αυτή του κοσκινίσματος είναι αναγκαία γιατί το μηχανικό λίχνισμα στο εργοστάσιο είναι αποτελεσματικό στα φύλλα, όχι όμως και στα μάτια και με τον παλιό τρόπο μαζέματος τους κατά το σάκιασμα ή πάνω στα δίχτυα, το ξεφύλλισμα  δηλαδή, ξέφευγαν αρκετά, ιδιαίτερα τα πολύ μικρά. Αν αλεστούν ελιές με μάτια δίνουν βαρύ λάδι, με πολλά οξέα, όπως λένε.

     Η κοσκινίστρα είναι ένα τετράγωνο πλαίσιο με ένα δικτυωτό πλέγμα στο κάτω μέρος και στηρίζεται σε τέσσερα πόδια. Την τοποθετούμε πάνω σε απλωμένο δίχτυ όπου πέφτουν οι ελιές, που τις σακιάζουμε στη συνέχεια. Κι εδώ έχουν επινοηθεί πατέντες, όπου με την προσθήκη ενός τσίγκινου, κοίλου πάτου, αμέσως κάτω από το πλέγμα, που καταλήγει σε χωνί, οι ελιές πηγαίνουν κατευθείαν στο σακί.

     Οι ελιές δεν κουβαλιούνται πια με γαϊδουράκια. Όχι γιατί τα γαϊδουράκια αντικαταστάθηκαν με αυτοκίνητα, αλλά γιατί τις ελιές τις κουβαλούν τώρα φορτηγά για λογαριασμό των τεσσάρων εργοστασίων που διαθέτει η κοινότητα, δύο ιδιωτικά και δύο συνεταιριστικά. Υποχρέωση βέβαια του ιδιοκτήτη είναι να 'χει τα σακιά μαζεμένα σε βολικό σημείο για φόρτωμα. Οι ελιές επίσης δεν αδειάζονται πια σε καμαράκια, αλλά μένουν στα σακιά. Τα σακιά τα δανείζουν τα εργοστάσια, μια κι η αγορά τους, κατά τα πρώτα τουλάχιστον χρόνια, ήταν σημαντική επένδυση. Σήμερα όμως οι περισσότεροι αγρότες έχουν τα δικά τους σακιά και δανείζονται ελάχιστα. Οι καινοτομίες αυτές εισήχθηκαν από τα δύο ιδιωτικά εργοστάσια, που εμφανίσθηκαν κατά το 70 και για να αντιμετωπίσουν τον συναγωνισμό τους αναγκάστηκαν να τα μιμηθούν και οι συνεταιρισμοί.

     Παλιά, για τη διευκόλυνση του μαζέματος μέσω ενός καταμερισμού, γινόταν οι λεγόμενοι «δανεικοί», σήμερα εγώ στο χωράφι σου, αύριο εσύ στο δικό μου. Σήμερα όμως όλο και πιο συχνά γίνεται η προσφυγή στη μισθωτή εργασία κι ο αντίκτυπος του εργατικού κινήματος καθώς κι η έλλειψη εργατικών χεριών έχουν κάνει το 8ωρο σχεδόν υποχρεωτικό. Το 8ωρο βέβαια μπορεί να παραταθεί κι ο μισθός να συμπιεσθεί για τους ξένους εργάτες, κυρίως Μακεδόνες που εργάζονται για να βγάλουν το λάδι της χρονιάς τους, μια εποχή που στον τόπο τους είναι νεκρή για οποιαδήποτε γεωργική απασχόληση και τελευταία Αλβανούς. Όμως κι οι μικροϊδιοκτήτες που δεν καταφεύγουν στη μισθωτή εργασία σχολούν τώρα πιο νωρίς. Με τη δύση του ήλιου όλος ο κόσμος βρίσκεται στα σπίτια του, ενώ παλιά βρίσκονταν στους δρόμους, νυχτιασμένοι, με τα γαϊδουράκια τους να γκαρίζουν, αυτοί να τα βρίζουν κι οι δρόμοι να βρωμοκοπούν φρέσκια καβαλίνα. Γραφική εικόνα μιας δύσκολης εποχής.

     Πριν τους δανεικούς, τον μεσοπόλεμο, γίνονταν οι λεγόμενοι αγκαρικοί. Οι ευκαιρίες απασχόλησης ελάχιστες κι οι φτωχοί ήταν ευχαριστημένοι να κάμουν ένα μεροκάματο με μόνη αμοιβή το φαγητό τους. Πολύ φτωχή αμοιβή, μα την αλήθεια και γι' αυτό ένας πλούσιος χωριανός μου, προκειμένου να δελεάσει κόσμο για αγκαρικούς, κατέφευγε σε πρόσθετα κίνητρα. Έτσι κάθε βράδυ διοργάνωνε γλέντι στο οποίο γίνονταν αυστηρότατα δεκτοί μόνο όσοι είχαν κάνει αγκαρικοί την ίδια μέρα. Σήμερα, για τους φτωχούς γέρους αγρότες που δεν είναι πια άξοι  να μαζεύουν μόνοι τους τις ελιές τους και τα παιδιά τους είναι μακρυά, καθώς και για κείνους που έχουν λίγα χωραφάκια αλλά το υπαλληλίκι ή άλλες εργασίες τους έχουν κρατήσει μακριά απ' το χωριό τους, μια λύση είναι να δώσουν τις ελιές τους σεμισακές. Ο σιμισάτορας αναλαμβάνει την καλλιέργεια κι ο ιδιοκτήτης τα έξοδα (λιπάσματα κ.λπ.) και παίρνουν συνήθως μισό-μισό το λάδι ή και την επιδότηση, που δίνεται τα τελευταία 10 περίπου χρόνια. Σιμισάτορες σ' εύφορο μέρος, όπως είναι η επαρχία μας, μπορούν να βρεθούν ακόμη, όμως ακούω πως σ' άλλα μέρη της Ελλάδας αγροτικές περιουσίες, κατά βάση λιοχώραφα, έχουν κυριολεκτικά ρημάξει (ερημώσει) γιατί δεν βρίσκεται κανείς, έναντι οποιασδήποτε αμοιβής, να τα καλλιεργήσει.

     Πριν κλείσουμε το κεφάλαιο για την ελαιοπαραγωγή, θα πρέπει να αναφέρουμε πως μικρό τμήμα των ελιών χρησιμοποιείται για φάγωμα. Από τις λιγαρές, που έχουν χοντρές ελιές, διαλέγουν τις καλύτερες και τις βάζουν σε κιούπι. Κατά στρώματα βάζουν αλάτι και στο τέλος συμπληρώνουν με νερό. Μ' αυτό τον τρόπο φεύγει η πικρίλα τους. Τις ελιές αυτές τις λέμε αλατσολιές. Εκτός από αυτές κάνουν και τις κοπανιστές. Οι κοπανιστές γίνονται με τις άγουρες, πράσινες ελιές. Τις κοπανίζουν και τις βάζουν σε κιούπι με νερό, που το αλλάζουν τακτικά, για να φύγει κι εδώ η πικρίλα. Όσοι θέλουν μπορούν να βάλουν κι αλάτι, για να νοστιμίσουν. Σήμερα αυτές τις ελιές τις κάνουν όλο και πιο σπάνια, ίσως γιατί έχουν περισσότερη φασαρία. Παλιά κάνανε κι ελιές τουρσί. Χρησιμοποιούσαν όμως μια σπάνια ποικιλία, τις μηλολιές, που ήταν σα μικρά μήλα, αλλά και τις μουρατολιές, που είχαν το σχήμα της συνηθισμένης ελιάς αλλά ήταν πολύ μεγάλες και που συνήθως τις έκαναν αλατσολιές. Στις ελιές αυτές έκαναν μια τρύπα με καρφίτσα και τις έβαζαν μετά σ' ένα βάζο με ξύδι.

3.β. αμπελουργία

     Το λάδι ήταν κι εξακολουθεί να είναι, το κύριο προϊόν του χωριού μου. Δίπλα σ' αυτό όμως υπήρχαν κι άλλα, σε πολύ μικρότερη όμως ποσότητα, που κατά βάση προοριζόταν γι' αυτοκατανάλωση. Και πρώτα-πρώτα τα σταφύλια. Παλιά, σχεδόν όλοι οι χωριανοί μου είχαν το αμπέλι τους. Από την κατοχή όμως και μετά, άρχισαν να τα ξεπατώνουν. Ο πρώτος παράγοντας που τους οδήγησε σ' αυτό ήταν οι ίδιοι οι κατακτητές, οι οποίοι κυριολεκτικά τα ρήμαζαν. Ο πατέρας μου είχε ένα αμπελάκι κοντά δύο στρέμματα στη θέση Πλατύ Χωράφι. Ένα μικρό μέρος από τα σταφύλια που βγάζαμε το τρώγαμε, ένα άλλο το κάναμε γλυκό του κουταλιού, και την υπόλοιπη παραγωγή την κάναμε σταφίδα. Το κλάδεμα, το σκάψιμο, το ψέκασμα και το θειάφισμα ήταν απαραίτητα για μια καλή σοδιά. Ακόμη λένε την παροιμία:

   «στις 25 του Μάρτη, ούτε κούντουρος πετεινός (με κοντή ουρά) μες στ' αμπέλι»

     Τόσον ευαίσθητες είναι οι ρόγες που μόλις αρχίζουν να εμφανίζονται.
     Ο τρύγος γινόταν τον Αύγουστο. Κόβαμε τα σταφύλια, τα καθαρίζαμε από τις κακές ρόγες, με τα βουτηχτήρια τα βουτούσαμε σε ένα βαρέλι νερό ανακατεμένο με ποτάσα, και τα απλώναμε να λιαστούν είτε στην ταράτσα του σπιτιού μας είτε στην «ψυγιά».

     Την ψυγιά την θυμάμαι αμυδρά. Με ένα τραπεζοειδές ξύλο που είχε μια μακριά ξύλινη λαβή στην πάνω μικρή επιφάνεια του, σαν σκουπόξυλο, ο πατέρας μου κοπάναγε το χώμα αφού το έβρεχε, σε μια ακάλυπτη επιφάνεια κάμποσων τετραγωνικών μέτρων, μέχρι που σχηματιζόταν μια συμπαγής κρούστα με λεία επιφάνεια, ώστε να μη γεμίζουν χώματα τα σταφύλια που απλώναμε πάνω. Τα απλωμένα σταφύλια έμεναν κάμποσες μέρες εκεί, μέχρι που ψήνονταν, παίρνοντας το γνωστό ξανθό χρώμα της σταφίδας. Τις σταφίδες έπειτα τις σακιάζαμε και τις πουλάγαμε. Κρατάγαμε φυσικά αρκετές για μας. 'Αλλες τις τρώγαμε το χειμώνα με το κρύο, για να ζεσταθούμε κι άλλες τις έπαιρνε η μητέρα μου κι έφτιαχνε γλυκά, τα περίφημα σταφιδωτά, ζυμάρι με γέμιση πολτό σταφίδας. Τα σταφιδόψωμα δεν τα συνηθίζαμε.

     Η ψυγιά είχε το μειονέκτημα ότι χρειαζόταν κάποιος χρόνος και κόπος για την κατασκευή της, αλλά και το πλεονέκτημα ότι γλιτώναμε τη μεταφορά. Όταν όμως η παραγωγή μειώθηκε κι ένας παράγοντας της μείωσης της ήταν τα πουλιά, που ούτε τα «μπαντιγερόλια» (ταινίες από κουρελόπανα) ούτε τα σκιάχτρα τα σκιάζαν, ο πατέρας μου σταμάτησε να φτιάχνει ψυγιά και τα σταφύλια τα κουβαλάγαμε σπίτι, κάπου δυο χιλιόμετρα μακριά. Όταν όμως μια χρονιά συνειδητοποίησε ότι από την παραγωγή, που ήταν σχετικά ικανοποιητική, ούτε το μεροκάματο μας δεν είχαμε πληρωθεί, τόσο χαμηλή ήταν η τιμή της σταφίδας, ξεπάτωσε το αμπέλι και στη θέση του φύτεψε λιόδεντρα, γύρω στο 1960. Και δεν το μετάνιωσε. Κάπου τότε ξεπατώθηκαν και τα δύο άλλα αμπέλια που είχαν απομείνει, σε μια περιοχή που προπολεμικά ήταν γεμάτη αμπέλια.

     Αμπέλια όμως είχαμε και «στα όρη» ή αλλιώς Θριπτή, ένα μικρό οροπέδιο, αμφιθεατρικό, στα βορειοδυτικά της οροσειράς που βρίσκεται πίσω από το χωριό μας σε ύψος 650 περίπου μέτρα, κάτω ακριβώς από τη ψηλότερη κορφή, που έχει ύψος 1200 μέτρα περίπου. Εκεί υπήρχαν «μαγατζέδες», μικρά σπιτάκια με το πατητήρι τους, όπου οι ιδιοκτήτες «ξώμεναν» (έξω έμεναν), διανυχτέρευαν δηλαδή, κατά το μάζεμα των σταφυλιών και την προετοιμασία του μούστου, μια και η απόσταση ήταν περίπου τρεις ώρες με το «χτήμα» (το ζώο δηλαδή, μουλάρι ή γάιδαρο), και το πηγαινέλα ήταν εντελώς ασύμφορο. Το πευκοδάσος (ένα μεγάλο τμήμα του κάηκε στην πυρκαγιά -διάβαζε εμπρησμό- του 1987) που περιέκλειε το οροπέδιο αυτό έκανε το κλίμα υπέροχο για παραθερισμό. Όταν ήμουν παιδί θυμάμαι που πολλοί χωριανοί περνούσαν βδομάδες ολόκληρες τα καλοκαίρια εκεί. Κακοπερασμένοι όλοι και προπαντός τα παιδιά, πήγαιναν εκεί «να παχύνουν», καθώς ο καθαρός αέρας και το χωνευτικό νερό άνοιγαν την όρεξη. Ακόμη ήταν ιδανικό μέρος για την αποθεραπεία των φυματικών. Παλιά η Θριπτή ήταν ξακουστή για τα πανηγύρια της. Κρατούσαν συνήθως ένα 15ήμερο, από 1η έως 15η Σεπτεμβρίου, την επομένη της εορτής του Τιμίου Σταυρού. Όλοι έκαναν τα αδύνατα δυνατά να βρεθούν σ' αυτά τα πανηγύρια. Όσοι δεν είχαν χρήματα «ξέκοβαν» τα χαρούπια τους, δηλαδή πληρώνονταν αμέσως από τον έμπορο σε μια τιμή που ήταν κάτω της αναμενόμενης, και που μπορούσε να αποδειχτεί πολύ πιο κάτω απ' αυτήν με την οποία θα πληρώνονταν οι άλλοι αργότερα.

Οι φτωχοί που δεν είχαν μεταφορικό μέσο, προθυμοποιούν¬ταν να μαζέψουν τα χαρούπια των πλουσίων, με χαμηλό μεροκάματο, για να χρησιμοποιήσουν τα ζώα τους να πάνε στα όρη.

     Η Θριπτή, παρόλο που ανήκει στην κοινότητα Κάτω Χωρίου, έχει «μαγατζέδες» απ' όλα τα χωριά, ανάκατους. Έτσι, με δεδομένο τον θρησκευτικό χαρακτήρα των πανηγυριών για την γιορτή του Τίμιου Σταυρού και του Αγίου Νικήτα, η λαοσύναξη αυτή έπαιρνε τη μορφή της αμφικτιονίας. Καινούργιες φιλίες αναπτύσσονταν και γίνονταν πολλά συνοικέσια. Σήμερα διατη¬ρείται μόλις ένα γιορταστικό διήμερο, στις 13 και 14 Σεπτέμβρη.

     Το 1978 φτιάχτηκε δρόμος, χωματόδρομος φυσικά, για να περνούν αυτοκίνητα, και έτσι περισσότερος κόσμος πηγαίνει τώρα στα όρη, όμως όλοι τους σχεδόν επιστρέφουν το ίδιο βράδυ, ή το πολύ να μείνουν το Σαββατοκύριακο. Κάποιοι βέβαια, γέροι συνταξιούχοι, κάθονται περισσότερες μέρες.

     Η οικονομική ανάπτυξη του τόπου με τον τουρισμό και τα θερμοκήπια, για τα οποία θα μιλήσουμε παρακάτω, καθώς κι η διευκόλυνση με την κατασκευή του δρόμου, οδήγησαν σε ένα οικοδομικό οργασμό. Οι απλοί μαγατζέδες έδωσαν τη θέση τους σε μικρές βιλίτσες, με όλες σχεδόν τις ανέσεις ενός αστικού σπιτιού. Το δίκτυο ύδρευσης αντικαταστάθηκε φέτος με ένα πιο σύγχρονο, που τροφοδοτείται από μια καινούργια γεώτρηση κι όλο και περισσότεροι χωριανοί βρίσκουν τώρα προτιμότερο να συνδεθούν με το δίκτυο αυτό, από το να κουβαλούν νερό από τις βρύσες, όπως έκαναν παλιά.

     Τα πρώτα 7 τηλέφωνα μπήκαν πριν λίγο καιρό. Υπάρχει βέβαια από παλιά μια τηλεφωνική γραμμή στο καφενείο του Καζαντζάκη, για χρήση του αγροφύλακα, που τη χρησιμοποιεί φυσικά ο καθένας. Μετά την πυρκαγιά του '87, υπάρχει και δασοφύλακας με ασύρματο. Αναμένεται επίσης κι η ηλεκτροδότηση από ένα γειτονικό ορεινό χωριό, με το χαρακτηριστικό όνομα «Ορνό».

     Τα σταφύλια εδώ, στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι μαύρα και χρησιμοποιούνται για κρασί. Πατιούνται στο πατητήρι και ο μούστος φυλάγεται, κυρίως σε πιθάρια. Τα στράφυλλα, τα πατημένα σταφύλια δηλαδή, που έχει βγει ο μούστος, φυλάσσονται και αυτά, και αργότερα πηγαίνουν για καζάνισμα (απόσταξη) και βγάζουν ρακή. Εδώ η παραγωγή είναι σχεδόν αποκλειστικά για αυτοκατανάλωση. Ελάχιστο κρασί ή ρακή πουλιέται. Εκτός από κλίματα, σχεδόν κάθε πεζούλα (αναβαθμός) έχει και μια απιδιά (αχλαδιά), ή, πιο σπάνια, μηλιά ή καρυδιά. Όσα απίδια, μήλα ή καρύδια δεν προλαβαίνουν να τα φάνε οι ιδιοκτήτες τους ή να τα κλέψουν οι γειτόνοι, πέφτουν και σαπίζουν. Για πούλημα ούτε λόγος. Η μεταφορά είναι ασύμφορη.

3.γ. αμύγδαλα

     Τα μύγδαλα ήταν άλλο πρόσθετο εισόδημα. Τα μαζεύαμε κατά τον Αύγουστο. Τα ρίχναμε από τις αμυγδαλιές με τα ίδια μακριά κοντάρια που χρησιμοποιούσαμε και για τις ελιές τις τέμπλες και τα μαζεύαμε με τα χέρια. Σπάνια αργότερα χρησιμοποιούσαμε δίχτυα. Τα βράδια καθόμασταν στην αυλή και τα καθαρίζαμε. Έπειτα τα απλώναμε στην ταράτσα, στον ήλιο. Μετά από μερικές μέρες, αφού λιαζόντουσαν αρκετά, τα σπούσαμε, αφού πρώτα τα βρέχαμε για να διευκολυνθούμε στο σπάσιμο και πουλάγαμε τη «ψύχα». Κι εδώ οι τιμές άρχισαν να γίνονται εξευτελιστικές γι' αυτό τις αμυγδαλιές δεν τις καλλιεργούσαμε καθόλου, όπως όλος ο κόσμος άλλωστε. Έτσι κάποια στιγμή σταματήσαμε να πουλάμε, αφενός γιατί μειώθηκε η παραγωγή και αφετέρου γιατί προτιμούσαμε, τα λίγα αμύγδαλα που βγάζαμε, να τα φάμε, παρά να τα πουλήσουμε σε τέτοιες χαμηλές τιμές. Η μητέρα μου έφτιαχνε περίφημα αμυγδαλωτά, με ζύμη από σπασμένα αμύγδαλα. Σήμερα οι περισσότερες αμυγδαλιές έχουν ξεπατωθεί, και στη θέση τους έχουν φυτευτεί ελαιόδεντρα. Μόνο όσες βρίσκονται ακριβώς πάνω στις άκρες των χωραφιών, αφαιμάσσοντας με τις ρίζες τους το χωράφι του γείτονα, έχουν σωθεί.

3.δ. χαρούπια

     Η χαρουπιά, δένδρο ογκώδες κι ανθεκτικό, δεν χρειάζεται καμιά περιποίηση. Έτσι ο μόνος κόπος είναι το μάζεμα. Όπως κι οι αμυγδαλιές, είναι φυτεμένες στην άκρη των χωραφιών. Το μάζεμα ξεκινάει τον Σεπτέμβρη, μια συγκεκριμένη ημέρα που καθορίζεται από τις αρχές, ώστε να μη μαζεύονται αγίνωτα τα χαρούπια. Και αυτό γιατί παίρνουν αρκετά νωρίς το σκούρο καφέ τους χρώμα κι ο έμπορος δεν μπορεί να προσδιορίσει το βαθμό ωριμότητας τους. Η συγκομιδή γίνεται όπως και με τα αμύγδαλα, ρίχνονται κάτω με την τέμπλα, μαζεύονται με το χέρι, και όταν γεμίζει ο κουβάς ή το καλάθι, τον αδειάζουν σε ένα σακί. Επειδή είναι ογκώδες προϊόν, με το μάζεμα και το ράβδισμα ασχολούμαστε εγώ με τη μητέρα μου κι ο πατέρας μου με τη μεταφορά στην αποθήκη του συνεταιρισμού ή ενός εμπόρου. Όμως δεν πληρώνεται αμέσως, θα πρέπει να περιμένει να πουλήσει ο έμπορος τη σοδειά, μετά από δυο-τρεις μήνες, για να πληρωθεί. Ο έμπορος θα πρέπει να πληρώσει περίπου στην τιμή που πλήρωσαν κι οι άλλοι έμποροι, ακόμη και αν ο ίδιος πούλησε φτηνότερα, διαφορετικά θα χάσει την πελατεία του την ερχόμενη χρονιά, εκτός του ότι κινδυνεύει να χαρακτηρισθεί απατεώνας. Τα χαρούπια δεν τα πουλάγαμε όλα, ένα τμήμα το κρατούσαμε για ζωοτροφή. Τα πολύ παλιά χρόνια, που δεν τα πρόφτασα, φτιάχνανε και χαλβά από τα χαρούπια. Πίεσα τη μητέρα μου κάποτε να μου φτιάξει, αλλά δεν μου άρεσε. Δεν ξέρω αν είχε αποτύχει η συνταγή ή απλά δεν μου άρεσε επειδή δεν ήταν τόσο γλυκός όσο του εμπορίου.

3.ε. σπορά

     Παλιά οι χωρικοί έσπερναν πάρα πολύ. Κατ' αρχήν, έσπερναν σιτάρι και κριθάρι. Τα παλιά χρόνια που, όπως λένε, «υπήρχε φτώχεια», οι άνθρωποι έσπερναν κυρίως κριθάρι, και κατά δεύτερο λόγο σιτάρι. Όλοι έτρωγαν κριθαρένιο ψωμί, ενώ το σταρένιο εθεωρείτο είδος πολυτελείας. Όταν καμιά φορά μιλάνε για εκείνα τα χρόνια, για να τονίσουν το μέγεθος της φτώχειας που υπήρχε, λένε ότι έτρωγαν «κριθινοκουλούρα», από το σχήμα που έδιναν στο κριθαρένιο ψωμί. Σήμερα οι κριθινοκουλούρες πουλιούνται πανάκριβα στα σουπερμάρκετ της Ιεράπετρας, καθώς το κριθαρένιο ψωμί θεωρείται διαιτητική τροφή και μια ενδιαφέρουσα «ρετρό» διατροφική ποικιλία.

     Οι λόγοι που προτιμούσαν να σπέρνουν κριθάρι ήταν δύο. Ο κυριότερος, ότι τα άχυρα του κριθαριού είναι πιο μαλακά κι έτσι μπορούσαν και τα τρώγανε τα βόδια, πράγμα που δεν συνέβαινε με τα «σταράχερα». Ο δεύτερος λόγος είναι ότι υπήρχε μεγαλύτερη συγκομιδή. Σήμερα βέβαια, που βόδια πια δεν υπάρχουν κι έχει ανέβει το επίπεδο ζωής, όσοι εξακολουθούν ακόμη να σπέρνουν, σπέρνουν σιτάρι. Άλλα δημητριακά που έσπερναν εκείνα τα χρόνια, ήταν ο βίκος κι η ταή (βρώμη), που τα χρησιμοποιούσαν όμως αποκλειστικά για ζωοτροφή, τόσο το άχυρο όσο και τον καρπό. Έτσι είναι προφανής ο λόγος που η καλλιέργεια τους έχει σήμερα ολοκληρωτικά εγκαταλειφθεί.

     Αυτό που δεν έχει ακόμη εγκαταλειφθεί, μπροστά στη γενική εγκατάλειψη της σποράς, είναι η καλλιέργεια φακής και κουκιών. Όμως τα κουκιά προτιμούν τώρα να τα σπέρνουν στα περιβόλια, γιατί, καθώς τα όσπρια δεν έχουν πια τη θέση που είχαν παλιά στη διατροφή, και μια και η παραγωγή τους γίνεται αποκλειστικά για αυτοκατανάλωση, η ποσότητα που χρειάζεται ένα νοικοκυριό σε φακή και σε κουκιά είναι πολύ περιορισμένη. 'Αλλος λόγος φαντάζομαι, είναι ότι τα περιβόλια βρίσκονται κοντά στο σπίτι, αν το σπίτι δεν βρίσκεται μέσα στο ίδιο το περιβόλι, οπότε είναι εύκολο για τη νοικοκυρά να μαζέψει χλωρά κουκιά για το «τσικάλι» (κατσαρόλα) της, τα οποία σκορδάτα είναι νοστιμότατα. Φρέσκα επίσης είναι ιδανικός μεζές για τη ρακή. Ένας τελευταίος λόγος, υποψιάζομαι, είναι ότι η κλοπή στο περιβόλι είναι πιο δύσκολη, γιατί κάθε επίδοξος κλέφτης διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο να τον δει κανείς. Και μια πληροφορία, την οποία επιμένει ο πατέρας μου να καταχωρίσω και τη καταχωρώ σαν μια πρόκληση για τους γεωπόνους, είναι ότι τα κουκιά κι οι φακές σπέρνονται στη γέμωση του φεγγαριού. Μου λέει ακόμη κάποιες παροιμίες σχετικά με τη σημασία που έχει για τη σοδειά η βροχή να έλθει την κατάλληλη εποχή.

Χαρά στα Γέννα τα στεγνά
τα Φώτα χιονισμένα
και τα Λαμπράτα βροχερά
τ' αμπάρια γεμισμένα.

Καλλιά φωτιά τ' Αγιού Αντωνιού
παρά νερό το Μάη.

Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά
κι ο Απρίλης ολοένα
χαρά σ' εκείνο το ζευγά
που 'χει πολλά σπαρμένα.

     Μια πληροφορία που μου έδωσε ακόμα ο πατέρας μου για τις ανάγκες αυτού του βιβλίου κι η οποία μ' εξέπληξε κυριολεκτικά, είναι ότι παλιά έσπερναν επίσης μπαμπάκι και λινάρι, μόνο για αυτοκατανάλωση, στα πλαίσια της οικονομίας της αυτάρκειας. Οι χωρικοί, αφού μάζευαν το μπαμπάκι, το πήγαιναν στο σπίτι τους και το βγάζαν από τις κουκούλες. Μετά ερχόταν κάποιος από την Κριτσά, ένα χωριό κοντά στον 'Αγιο Νικόλα και το «τουλούπιαζε» μ' ένα όργανο που το λέγανε «δοξάρι» και που ήταν ο μόνος που το διέθετε. Στη συνέχεια το τουλουπιασμένο μπαμπάκι το βάζανε στη ρόκα, και από εκεί το «κλώθανε» (γνέθανε) σιγά σιγά με το «αρδάχτι» και το τυλίγανε σε κλωστή.
     Το αρδάχτι ήταν ένα μικρό, μακρουλό ξύλο που έκανε μια κοιλιά λίγο πιο κάτω από τη μέση. Στο πάνω μέρος είχε ένα μικρό γάντζο, όπου γαντζωνόταν το νήμα, και στο κάτω μέρος ήταν φορεμένος ένας ξύλινος δίσκος, το σφοντήλι. Η γυναίκα με το αριστερό χέρι κρατούσε το αρδάχτι από το νήμα, και με το δεξί τού έδινε περιστροφικές κινήσεις, οπότε το νήμα, ακολουθώντας τις περιστροφικές αυτές κινήσεις, στρούφιζε και γινόταν κλωστή, που τυλιγόταν σε κουβάρια, ή περνιόταν στο «τυλιγάδι», ένα ξύλινο κατασκεύασμα σε σχήμα Π, με πιο μικρούς όμως τους κάτω βραχίονες, στους οποίους τυλιγόταν το νήμα. Μετά φοριόταν στην ανέμη, ένα κατασκεύασμα από καλάμι, σαν νταμιτζάνα, που δεχόταν περιστροφική κίνηση. Από εκεί τυλιγόταν στα «μασούρια», κομμάτια από καλάμι, γύρω στους 10 πόντους περίπου, ανοιχτά στις δυο άκρες, για να μπορούν να μπαίνουν στη σαΐτα, με την οποία θα ύφαιναν το νήμα στον αργαλιό. Τα μασούρια έμπαιναν στον άδραχτο, μια σιδερένια ράβδο, λεπτή, που στην κορυφή είχε μια κεφαλή σαν ποτήρι, με ανοίγματα στα πλευρά. Η βάση του έμπαινε στο «θρομύλι», μια ωοειδή πέτρα με επίπεδη τη βάση της και καμπύλο το πάνω μέρος, στη μέση του οποίου υπήρχε μια τρύπα. Στην τρύπα αυτή χωνόταν το κάτω μέρος του άδραχτου. Η νοικοκυρά έδινε περιστροφικές κινήσεις στον άδραχτο με το δεξί της χέρι, βάζοντας τη ράβδο ανάμεσα στον αντίχειρα και στο δείκτη, που ενωμένοι στα άκρα τους σχημάτιζαν έναν κύκλο. Το μασούρι ακολουθούσε την περιστροφική κίνηση κι έτσι η κλωστή τυλιγόταν πάνω του.

     Το λινάρι, όταν το μαζεύανε, το βάζανε για οχτώ μέρες στο νερό. Στη συνέχεια το «σπαθίζανε» με μακρύ ξύλο, κοφτερό στην άκρη, τη «σπάθη», για να βγει το ξυλώδες μέρος, τοποθετώντας το στην «ξυλογαϊδάρα», ένα ξύλο με τρία πόδια, τριγωνικά. Μετά το «χτενίζανε», πάνω σε κάτι σαν παλάμη με μικρά καρφιά, τη «χτενιά», για να μείνει η μεγάλη ίνα. Τη δένανε σα θηλιά. Ήταν αρίστης ποιότητας και τη χρησιμοποιούσαν σαν στημόνι. Τις μικρές ίνες τις ξαναπερνούσαν στη χτενιά και έφτιαχναν τα τουλούπια, δεύτερης κατηγορίας, για φάδι. Το λινάρι ήταν τόσο σημαντικό για το ρουχισμό μιας οικογένειας, ώστε λέγανε χαρακτηριστικά:

               «Ο που τρώει τον λιναρόσπορο, τρώει τα ρούχα του»

     Όπως μου λέει ο πατέρας μου, δεν περιορίζονταν μόνο στο λινάρι, στο μπαμπάκι και το προβάτινο μαλλί, όπως θα δούμε παρακάτω. Καλλιεργούσαν ακόμη και μεταξοσκώληκες. Ο παππούς μου μάλιστα, επειδή δεν είχε πολλές μουριές, νοίκιαζε κιόλας.

     Ποιος είπε ότι η πολυτέλεια δεν συμβιβάζεται με την αρχή της αυτάρκειας; Σίγουρα σήμερα στο χωριό μου φοριόνται λιγότερα μεταξωτά απ' ότι τότε. Όμως ας ξαναγυρίσουμε στο σιτάρι από το οποίο διαθέτω τις περισσότερες εμπειρίες. Ο θερισμός ήταν πάντα μια κοπιαστική διαδικασία. Καθώς δεν γινόταν με μηχανήματα, αλλά με το δρεπάνι, αυτό το σύμβολο του μόχθου της αγροτιάς, θα ήταν ανόητο να παράγει κανείς παραπάνω απ' ό,τι χρειαζόταν.

     Πιο κοπιαστικό όμως από το θερισμό -ίσως γιατί δεν συμμετείχα σ' αυτόν- μου φαινόταν το αλώνισμα. Τα στάχυα να είναι σκορπισμένα στο αλώνι κι εγώ πάνω στο βωλόσυρο που τον έσερνε γύρω-γύρω ο γάιδαρος, για να βαραίνει, ώστε τα δόντια του, από κοφτερή πέτρα ή λάμα, να σπάζουν από κάτω τον καρπό κι ο ήλιος από πάνω να σκίζει την πέτρα.

     Μετά ήταν το λίχνισμα και ακολουθούσε το σάκιασμα του καρπού και το σάκιασμα των αχεριών, που τα αδειάζαμε κατόπιν στον αχεριώνα. Το στάρι το φυλάγαμε στην αποθήκη και το πηγαίναμε στον αλευρόμυλο λίγο-λίγο, ανάλογα με τις ανάγκες μας για ψωμί. Εκείνη την εποχή είχε αλευρόμυλο και το εργοστάσιο του συνεταιρισμού. Εμείς δεν είχαμε δικό μας αλώνι κι ο πατέρας μου έκανε τον πρόσθετο κόπο να κουβαλάει τα δεμάτια το σιτάρι σε ξένο αλώνι, που το δανειζόταν για να «λωνέσει». Κάπου το '65 έφτιαξε δικό μας αλώνι, στο χωράφι όπου σπέρναμε συνήθως. Αλώνισε νομίζω μόνο δυο φορές. Οι εξελίξεις τον πρόλαβαν. Έπαψε πια να σπέρνει. Το βρήκαμε εντελώς ασύμφορο και προτιμούσαμε στο εξής ν' αγοράζουμε το ψωμί καθώς και τ' άχυρα που χρειαζόμασταν για να ταΐσουμε τον γάιδαρο και την κατσίκα μας. Και δεν ήμασταν οι μόνοι. Η σπορά σήμερα, όπως είπα, έχει σχεδόν εγκαταλειφθεί.

3.στ. ραντολόι

     Εδώ θα πρέπει να μιλήσω για μια ακόμα δραστηριότητα της φτώχειας, το ραντολόι. Σταχομαζώχτρες στο χωριό μας δεν είχαμε, σαν αυτή που περιγράφει ο Παπαδιαμάντης στο ομώνυμο διήγημα του, όμως ραντολοΐστρες στις ελιές υπήρχαν αρκετές. Όταν τέλειωναν τις δικές τους ελιές πήγαιναν στα χωράφια που οι ιδιοκτήτες τους τα είχαν ήδη ραβδισμένα και μάζευαν τις ελιές που είχαν μείνει χάμω. Οι πλούσιοι χωρικοί, αλλά κι όλοι όσοι πλήρωναν μεροκάματο, δεν άφηναν ποτέ τους εργάτες τους να τις μαζέψουν, γιατί ήταν ασύμφορο. Έτσι στα χωράφια τους υπήρχε πλούσιο ραντολόι. Σήμερα βέβαια όχι μόνο ραντολόι δεν υπάρχει, αλλά ούτε κι ο πιο φτωχός δεν θα καθίσει να μαζέψει τις ελιές που θα πέσουν χάμω. Όσες πέσουν έξω από τα δίχτυα θα γίνουν λίπασμα. Το ασύμφορο της υπόθεσης δεν είναι ο μόνος λόγος που σταμάτησε το ραντολόι. Αρκετά μετρούσε κι η μείωση γοήτρου. Το ραντολόι από δείκτης φτώχειας έγινε σιγά-σιγά δείκτης εξαθλίωσης κι οι ραντολοΐστρες έχαναν σε γόητρο.

     Εκείνα τα χρόνια ραντολογούσαμε κι εμείς τα παιδιά. Έτσι εξοικονομούσαμε το χαρτζιλίκι μας, που το βλέπαμε με το κιάλι. Τις ελιές τις πουλάγαμε στον πατέρα ενός συμμαθητή μου, που μάζευε όλα τα ραντολόγια. Ήταν αδύνατο να μαζέψει κανείς τόση ποσότητα ώστε να τις δεχτεί το εργοστάσιο για άλεσμα, αν κι υπήρχαν κι εξαιρέσεις. Έτσι τις πούλαγαν στον παραπάνω έμπορο.

     Τα παιδιά δεν κάναμε μόνο ραντολόι στις ελιές, όπως οι γυναίκες. Κάναμε και στα χαρούπια και στα αμύγδαλα. Η ποσότητα όμως που μαζεύαμε ήταν μικρή κι έτσι συμπληρώναμε απ' τη σοδειά των γονιών μας, ιδιαίτερα στα μύγδαλα, για να βγάλουμε το εισιτήριο στον θερινό σινεμά του χωριού μου. Εννοείται βέβαια κρυφά από τους γονείς μας, παρόλο που αυτή την κλεψιά τη θεωρούσαμε αποδεκτή. Κάποιοι βέβαια από μας, κυρίως αυτοί που ζούσαν στη μεσοχώρια, λυμαίνονταν τις ταράτσες των διπλανών σπιτιών, όπου οι γειτόνοι είχαν απλώσει τα δικά τους αμύγδαλα να ξεραθούν.

     Ένας φίλος μου επιχείρησε μια κομπίνα και στα χαρούπια, που λόγω του όγκου τους ήταν απρόσφορα για τέτοιου είδους παρανομίες. Όταν ο έμπορος του ζύγισε το σακί τα χαρούπια του, αυτός του είπε: «'Ασε Γιάννη, θα τα φκαιρέσω (αδειάσω) εγώ», θέλοντας τάχα να του προσφέρει εκδούλευση. Αυτός κάτι ψυλλιάστηκε και του είπε: «'Ασε, τα φκαιραίνω και μόνος μου». Τα αδειάζει πράγματι και μαζί με τα χαρούπια κύλησε και μια τεράστια κοτρόνα.

     Τέλος, μια μορφή ραντολογιού είναι και το μάζεμα των κονδύλων από τα «ξυνίδια» (ένα ζιζάνιο που βρίσκεται σε αφθονία στην Κρήτη), μετά το όργωμα των χωραφιών, τα λεγόμενα «φιστίκια της γης». Τα φιστίκια αυτά τα ψήναμε στο τηγάνι και τα πουλάγαμε στα καφενεία.

3.ζ. κηπευτικά κι οπωρικά

     Αφήνουμε τα χωράφια και πλησιάζουμε το χωριό. Όλα τα περιβόλια έχουν πορτοκαλιές, μανταρινιές, λεμονιές και ρογδιές. Αρκετά έχουν και μουσμουλιές, τζανεριές και μπουρνελιές. Ελάχιστα έχουν συκιές. Κάποια έχουν και κληματαριές κι αμυγδαλιές. Τα προϊόντα τους είναι όλα για αυτοκατανάλωση. Όσα φάνε οι ιδιοκτήτες τους, όσα κλέψουν οι περαστικοί κι όσα σαπίσουν.

     Όταν ήμασταν μικροί, όπως λέγαμε «πάμε να παίξουμε;» λέγαμε «πάμε στην κλεψά;», και πηγαίναμε. Συνήθως βέβαια στα πορτοκάλια και στα μανταρίνια, που υπήρχε αφθονία κι αν μας τσακώνανε δεν επρόκειτο να μας κάνουν και τίποτα. Μια χρονιά μάλιστα που οι πορτοκαλιές ήταν φορτωμένες, όσο ποτέ μέχρι τότε, με πορτοκάλια (ήμασταν τότε μαθητές Λυκείου) πήγαμε τέσσερις φίλοι στο περιβόλι του θείου κάποιου από μας, χωριστήκαμε σε δύο ομάδες, πιάσαμε από μια πλευρά του περιβολιού και παίζαμε πορτοκαλοπόλεμο. Όταν σταματήσαμε «σουρώνανε» κυριολεκτικά τα ρούχα μας από τα ζουμιά.

     Οι χωριανοί μου από κηπευτικά -πάντα για οικιακή κατανάλωση- καλλιεργούν κυρίως ντομάτες, μπάμιες, φασόλες, φυλλάδες (λάχανο), καθώς και κολοκύθια, αγγούρια, πιπεριές και μελιτζάνες. Δυο φορές το χρόνο φυτεύουν πατάτες, που αποτελεί βασικό είδος διατροφής. Τις βάζουν στη λίγωση του φεγγαριού και μάλιστα η πιο κατάλληλη μέρα, λένε, είναι η πρώτη Παρασκευή από την πανσέληνο. Όταν φυσάει βοριάς είναι ακόμη καλύτερα.

     Στην άκρη του περιβολιού («στσι γύρους») είναι φυτεμένες οι αγκιναριές, που χωρίς καμιά περιποίηση προσφέρουν νόστιμες αγκινάρες το Πάσχα, που μαζί με τα κουκιά είναι ο καλύτερος μεζές για τη ρακή.

3.η. παραγωγικές δραστηριότητες στο σπίτι

     Από τα περιβόλια φτάνουμε στα σπίτια. Κάθε σπίτι έχει μια ή δυο κατσίκες, ανάλογα με την αντοχή της νοικοκυράς και τα άτομα που είχε μια οικογένεια. Παλιά, αντί για κατσίκες, είχαμε πρόβατα, όπως και αρκετοί άλλοι στο χωριό. Τα κουρεύαμε και η μητέρα μου από το μαλλί τους έπλεκε τις φανέλες που φόραγαν αυτή και ο πατέρας μου.

     Οι μάλλινες φανέλες προφύλασσαν από τα κρυολογήματα, και τις φορούσαν υποχρεωτικά όλοι όσοι είχαν πάθει πλευρίτιδα, αρρώστια που την πάθαιναν συχνά εκείνη την εποχή, αν κρίνω από τους γονείς μου, που και οι δυο την είχαν περάσει. Τελικά οι φανέλες αυτές μάλλον ζημιά τους έκαναν παρά καλό. Δεν τολμούσαν να τις βγάλουν το καλοκαίρι, γιατί τις είχαν λέει συνηθίσει και καθώς ίδρωναν και ξέδρωναν, όλοι άρπαζαν στο τέλος βρογχικά. Εμείς τα παιδιά είχαμε γλιτώσει από αυτές, γιατί αρνούμασταν να τις φορέσουμε, επειδή ήταν, λέει, γεροντίστικες. Εγώ, παρόλο που ήμουν υπερβολικά ευαίσθητος στα κρυολογήματα, λόγω αμυγδαλών, άντεξα με επιτυχία στις πιέσεις των γονιών μου. Ένα παιδί όμως, που δεν ξέρω πως το κατάφεραν οι γονείς του, αντιμετώπιζε τις ειρωνείες μας, όταν τον βλέπαμε, στο μάθημα της γυμναστικής, να φοράει κάτω από το αθλητικό φανελάκι (εκείνη την εποχή δεν χρησιμοποιούσαμε φόρμες, αλλά κάναμε γυμναστική με φανελάκι και σορτς) αυτή τη χοντροφανέλα.

     Το γάλα της προβάτας είναι πολύ παχύ κι όταν το βράζαμε προσθέταμε και λίγο νερό. Ακόμη, η πρόβατα παράγει λιγότερο γάλα από ό,τι μια κατσίκα. Έτσι, όταν από τα χέρια μας άρχισαν να περνάνε περισσότερα λεφτά κι οι γονείς μου, εγκαταλείπωντας την οικονομία της αυτάρκειας, σιγά-σιγά, το βρίσκανε προτιμότερο ν' αγοράζουν τις φανέλες τους από το να υποβάλλονται στην κοπιαστική διαδικασία του κουρέματος της προβάτας και της επεξεργασίας του μαλλιού (πλύσιμο, κλώσιμο, καμιά φορά και βάψιμο, όταν έπλεκε η μάνα μου πουλόβερ, αν και συνήθως για τα πουλόβερ μας αγόραζε έτοιμο μαλλί) αντικαταστήσαμε τις προβάτες με τις «αίγες», όπως λέμε ακόμη και σήμερα στην Κρήτη τις κατσίκες. Αυτό πρέπει να έγινε γύρω στο '56, όταν πρωτοπήγα σχολείο.

     Τις κατσίκες τις ταΐζαμε το χειμώνα με άχυρα, προσθέτοντας και λίγο κριθάρι ή χαρούπια για να νοστιμίσουν και τον υπόλοιπο χρόνο ή και τον χειμώνα όταν είχε λιακάδα, τις βγάζαμε στα χωράφια να βοσκήσουν, δεμένες πάντα με αλυσίδα που στην άκρη της είχε ένα σιδερένιο πάσσαλο, το τζένιο, που το καρφώναμε στο χώμα. Καμιά φορά οι γονείς μου μάζευαν χόρτα από το χωράφι και τους τα κουβαλούσαν.

Οι κατσίκες για να κάμουν κατσικάκια έπρεπε να «γαστρωθούν» κι οι γονείς μας μάς βάζανε και τις πηγαίναμε «στον τράγο». Όταν βλέπαμε κανένα φίλο μας να τραβάει την κατσίκα για να την πάει στον τράγο, του λέγαμε πειρακτικά «που πας, στον τράγο;». Στα κορίτσια δεν ανάθεταν ποτέ τέτοια δουλειά, όχι μόνο για τα πιθανά πειράγματα, αλλά γιατί όντως ο τράγος είχε επιθετικές διαθέσεις στα κορίτσια. Αν υπάρχει μετεμψύχωση, ο τράγος στην προηγούμενη ζωή του θα ήταν ένας Δον Ζουάν.
     Θυμάμαι κάποτε που ο τράγος όρμησε στην κόρη του ιδιοκτήτη, η οποία έντρομη το έβαλε στα πόδια να ξεφύγει. Επίσης θυμάμαι, μαθητής στην Ιεράπετρα, δίπλα στο Γυμνάσιο, κάποιος έσερνε ένα τράγο και χτυπούσε τις πόρτες των σπιτιών. Για μας ήταν μεγάλη απόλαυση να βλέπουμε τη στύση του τράγου, μόλις εμφανιζόταν κάποια γυναίκα. Αυτή, όταν έβλεπε τον τράγο κι εμάς ξεκαρδισμένους στα γέλια, έκλεινε αγριεμένη την πόρτα λέγοντας και κάποιες βρισιές στον συνοδό του τράγου, τις οποίες όμως εμείς, λόγω της απόστασης, δεν ακούγαμε.

     Οι χωριανοί έδιναν στον ιδιοκτήτη του τράγου και μια ποσότητα άχυρα, για την τροφή της κατσίκας τους κατά τη διανυχτέρευσή της. Όταν «συνευρίσκοντο», το γνωστοποιούσε ο ιδιοκτήτης του τράγου στον ιδιοκτήτη της κατσίκας κι οι επισκέψεις της σταματούσαν. Όμως η αμοιβή δινόταν μόνον όταν ήταν σίγουρο το αποτέλεσμα, όταν άρχιζε δηλαδή να φουσκώνει η κοιλιά της κατσίκας. Η αμοιβή αρχικά ήταν σε είδος, περίπου μια οκά λάδι κι αργότερα σε χρήμα.

     Το γάλα ήταν η κύρια πρωτεϊνούχα τροφή μας καθημερινά. Η μητέρα μου έβραζε το γάλα, το άφηνε λίγο να κρυώσει και μάζευε από την επιφάνεια την «τσίπα», την οποία φύλασσε. Όταν μαζευόταν αρκετή ποσότητα, έφτιαχνε βούτυρο. Με το γάλα επίσης έφτιαχνε μυζήθρα, για τις πασχαλινές καλιτσούνες και τυρί το οποίο διατηρούσαμε στο λάδι. Τον «χουμά», το υγρό που περίσσευε, τον έδιναν σε μας τα παιδιά και τον πίναμε, όσον μπορούσαμε βέβαια, γιατί ήταν πολύς. Είχε αρκετά θρεπτικά συστατικά κι ήταν πολύ νόστιμος.

     Με το γάλα επίσης η μάνα μου έφτιαχνε τραχανά. Για το σκοπό αυτό άλεθε στο μύλο σιτάρι και το έκανε «χόντρο». Ο μύλος ήταν δυο στρογγυλές μυλόπετρες, η μια πάνω στην άλλη. Η κάτω μυλόπετρα είχε στη μέση της ένα ξύλο, και η πάνω μια τρύπα όπου θηλύκωνε το ξύλο. Η πάνω στην άκρη της είχε μια λακκούβα, μέσα στην οποία έβαζε η μητέρα μου ένα ξύλο και τραβώντας το, καθισμένη δίπλα στο μύλο, έδινε περιστροφική κίνηση στη μυλόπετρα που έσπαζε τον καρπό, τον οποίο έριχνε μέσα στην τρύπα. Ο σπασμένος καρπός, ο χόντρος, έβγαινε από τα πλάγια. Τον χόντρο αυτό τον έψηνε με το γάλα και έφτιαχνε τον τραχανά, ο οποίος ήταν νοστιμότατος. Τρώγαμε όσον μπορούσαμε φρέσκο και τον υπόλοιπο τον ξεραίναμε στον ήλιο, έχοντας το νου μας στις γάτες. Τον μαγειρεύαμε σαν σούπα, κυρίως τον χειμώνα, τις κρύες μέρες. Εμείς τα παιδιά τον τρώγαμε κι έτσι, ρουκανιστό, σαν στραγάλια.

     Εκτός από τις κατσίκες όλες οι οικογένειες είχαν και τις κότες τους. Τις ταΐζαμε με σιτάρι, κριθάρι, πίτουρα, κόρες ψωμί, ή τις αφήναμε να βόσκουν στο περιβόλι. Και το κρέας τους και τ' αυγά τους δεν έχουν καμιά σχέση μ' αυτά που ψωνίζουμε στα σουπερμάρκετ στην Αθήνα.

     Πολλές οικογένειες εξακολουθούν να έχουν και κουνέλια. Το στιφάδο τους είναι πολύ νόστιμο. Κάποιες έχουν και περιστέρια. Το περιστέρι έχει το πλεονέκτημα ότι χρειάζεται μηδαμινή φροντίδα, αλλά όμως χρειάζεται ειδικά διασκευασμένο χώρο.

Αρκετές οικογένειες ανατρέφουν ακόμα γουρουνάκια, τα οποία όταν γίνουν μεγαλούτσικα τα σφάζουν. Με τα έντερα τους φτιάχνουν νόστιμες «ομαθιές», παραγεμίζοντας τα με ρύζι, κομμάτια συκώτι και μπαχαρικά, και βράζοντας τα στη συνέχεια. Το κόστος της διατροφής τους είναι μηδαμινό, αφού ταΐζονται με αποφάγια, όμως έχει αρκετή φασαρία η συντήρηση τους, κυρίως λόγω της βρώμας τους. Αν δεν υπάρχει γουρούνι, τότε τ' αποφάγια ανακατεύονται με νερό και δίνονται στις κατσίκες. Αυτό είναι το «απόπλυμα».

     Σκυλιά, όπως και παλιά, έχουν σχεδόν μόνο όσοι κυνηγούν. Επίσης όσοι έχουν κοτέτσια έχουν το σκύλο τους, για να τρομάζουν τα «καλογυναικάρια» (νυφίτσες). Ποτέ δεν είναι σπιτίσια ζώα, όπως στην Αθήνα. Κι οι γάτες ακόμη, που είναι άφθονες, είναι μόνο εν μέρει. Η κύρια αποστολή τους είναι να πιάνουν ποντίκια.

3.θ. διατροφή

     Για κάποια διατροφικά προϊόντα που συνδέονται με κύριες παραγωγικές δραστηριότητες έχουμε ήδη μιλήσει. Εδώ θα μιλήσουμε για τα υπόλοιπα είδη διατροφής.

     Τα χόρτα, εκείνα τα πρώτα χρόνια, αποτελούσαν σημαντικό συμπληρωματικό πιάτο και καμιά φορά και κύριο. Από τα πιο νόστιμα φαγητά μου ήταν τα τσιγαριστά, φτιαγμένα με λαγουδοφάι και στάχυ από λάχανο (λαχανόσταχο). Όπως λέει και το όνομα τους, τσιγαριζόταν στο τηγάνι.

     Οι ντολμάδες με κληματόφυλλα κι ανθούς από τα κολοκύθια, ήταν επίσης νοστιμότατοι. Τα καλικωτά ήταν ένα ανακάτωμα από κολοκύθια, πατάτες, μελιτζάνες, μπάμιες, φασόλια κ.ά., μαγειρεμένα κοκκινιστά. Τα καλικωτά ήταν από τα φαγιά που δεν μου άρεσαν. Οι μυζηθρόπιτες, στο σχήμα της πίτας που τυλίγουν το γύρο, παραγεμισμένες με μυζήθρα, ήταν επίσης πολύ νόστιμες, όπως και τα ραφιόλια, που τα γέμιζαν είτε με μυζήθρα είτε με χόρτα. Πρώτα ζύμωναν αλεύρι, μετά άνοιγαν φύλο με το ξυλίκι και με το πώμα ενός κουτιού κόβανε στρογγυλά κομμάτια, απόθεταν τη γέμωση στη μια μεριά και σκέπαζαν με την άλλη σχηματίζοντας μισοφέγγαρο. Στις καλιτσούνες αντίθετα, αφού βάζανε τη μυζήθρα, έκαναν μια οδοντωτή περιφέρεια για να μη χυθεί έξω, πιέζοντας ολόγυρα το ζυμάρι με τον αντίχειρα και τον δείκτη.

     Παλιά έκαναν και χυλόφτες (χυλόπιτες) που δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ανοιγμένο φύλλο από ζυμάρι, που το έκοβαν λουρίδες. Τώρα που το χρήμα έγινε αφθονότερο, οι χυλόφτες έχουν αντικατασταθεί με τα μακαρόνια.

     Από τα φαγητά που μου άρεσαν πολύ ήταν τα σαλιγκάρια. Όχι τόσο στο τηγάνι, «χοχλιούς μπουμπουριστούς», όπως τους λέμε, με ξύδι, όσο στην κατσαρόλα, με χόντρο. Όταν η μητέρα μου βαριόταν ν' αλέσει χόντρο τους έφτιαχνε με ρύζι, όμως δεν ήταν και τόσο νόστιμοι.

     Στην οικονομία της αυτάρκειας σχεδόν τίποτα δεν πετιέται. Τα παλιά ρούχα για παράδειγμα, γίνονταν κουρέλια με τα οποία ύφαιναν στον αργαλειό «κουρελούδες» που χρησιμοποιούνταν σαν κλινοσκεπάσματα ή σαν χαλιά. Τις παλιές φανέλες τις ξήλωναν και με το νήμα έφτιαχναν κάτι άλλο. Τα αποφάγια δίνονταν στα ζώα. Όμως λιγότερα απ' ό,τι θα δίνονταν με τις σύγχρονες διατροφικές συνήθειες. Ένα πιάτο φακές ή φασούλες δεν τις πετούσαν. Οι νοικοκυρές έφτιαχναν μ' αυτές φακόρυζο και φασουλόρυζο. Τα χθεσινά κουκιά προκειμένου να πεταχτούν εγίνονταν κρομμυδωτά, ή όπως τα έλεγαν, κουκιά γιαχνί. Εμένα δε, μου άρεσαν περισσότερο. Έτσι, με χθεσινό φαγητό, υπήρχε κάθε μέρα καινούργιο φαΐ.

     Πολύ μου άρεσαν οι βολβοί, αν και τους είχαμε σπάνια στο τραπέζι. Όταν ήμουν πρωτοετής φοιτητής, με στείλαν οι συγκάτοικοι μου τις απόκριες να αγοράσω, ανάμεσα στα άλλα κι «ασκορδουλάκους». Πηγαίνω στον μπακάλη, ζητώ ασκορδουλάκους.
 -«Δεν έχουμε» μου λέει, «δεν τους έχω ξανακούσει. Πώς τους είπες;».
 -«Καλά, κι αυτοί εδώ τι είναι;», του λέω.
 -«Αυτοί είναι βολβοί».
     Οι συγκάτοικοι μου με περίμεναν ξεκαρδισμένοι στα γέλια.
 -«Βρήκες ασκορδουλάκους;».
 -«Δε βρήκα, βρήκα όμως βολβούς».

     Το ψωμί το ζύμωνε η μάνα μου περίπου μια φορά το μήνα. Κάθε φορά που ζύμωνε, μοίραζε και από ένα καρβέλι στις γειτόνισσες. Αυτές θα της το ανταπέδιδαν με τη σειρά τους, όταν θα ζύμωναν. Αυτοί οι δωρισμοί είχαν σαν αποτέλεσμα να τρώμε συχνά φρέσκο ψωμί, που οπωσδήποτε ήταν πιο νόστιμο από το παξιμάδι. Παξιμάδι κάναμε το υπόλοιπο ψωμί, αφού κρατούσαμε λίγο, όσο μπορούσε να διατηρηθεί τρεις τέσσερις μέρες.

     Το εφτάζυμο ψωμί ήταν νοστιμότατο, μα η παρασκευή του ήταν φοβερά περίπλοκη, χρονοβόρα και κοπιαστική. Έπρεπε να παρακαλέσω τη μητέρα μου για να μας φτιάξει. Όμως πιο πολύ μας άρεσε το ψωμί του φούρναρη, το άσπρο, χάσικο όπως το λέγανε τότε. Ένα στοιχείο της ιδεολογικής αλλοτρίωσης της επαρχίας, προπαντός στην εποχή εκείνη, ήταν να θεωρούμε καλύτερο ό,τι ήταν αγοραστικό. Ευτυχώς για μας αγοραστικό ψωμί είχαμε σπάνια, μέχρι το '70 περίπου, οπότε, όπως είπα, εγκαταλείψαμε τις σπορές, το αλώνι και τρώγαμε πια μόνο ψωμί του φούρναρη. Το ίδιο κάνανε κι όλοι οι χωριανοί μου, την ίδια πάνω κάτω εποχή.

     Με το αλεύρι κάναμε και τηγανίτες. Γίνονται με ζυμάρι όπως οι λουκουμάδες, μόνο που ψήνονται στο τηγάνι. Τρώγονται με μέλι ή με ζάχαρη, όπως οι μυζηθρόφτες. Δεν θα ξεχάσω τέλος και τις ξυγκόπιτες, πίτες με ξύγκι και κανέλα, που ήταν νοστιμότατες. Και δεν ήταν επιβαρυντικές για την υγεία μας, μια και τις φτιάχναμε μόνο δύο ή τρεις φορές το χρόνο, ανάλογα με το πόσα κατσικάκια είχαμε για σφάξιμο. Εξάλλου δεν ήμασταν κρεατοφάγοι, όπως άλλωστε κανείς στο χωριό. Το κρέας το τρώγαμε κάθε Κυριακή, αν είχαμε τη δυνατότητα να το αγοράσουμε. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που οι χωριανοί μου πεθαίνουν μετά τα 75 οι περισσότεροι.

     Τώρα βέβαια γίνεται μεγαλύτερη κατανάλωση κρέατος, καθώς, κατά την αρχοντοχωριάτικη νοοτροπία, η κρεοφαγία είναι δείκτης ευμάρειας κι ανεβάζει το γόητρο. Κατά τ' άλλα όμως η παραδοσιακή κουζίνα έχει διατηρηθεί, εκτός βέβαια από το ότι ο σπιτίσιος πελτές, από το περίσσευμα της ντομάτας, έχει αντικατασταθεί από τους κονσερβαρισμένους τοματοπολτούς και τοματοχυμούς και το κατεψυγμένο ψάρι έχει μεγαλύτερη κατανάλωση απ' ό,τι πριν, μια και το φρέσκο πάει κατευθείαν στα κέντρα, για τους τουρίστες. Τα περίτεχνα κατασκευάσματα των βιομηχανιών, όπως είδη ζυμαρικών, ζαμπόν, διάφορες άλλες κονσέρβες, μπύρες, κόκα κόλες, κ.λπ. έχουν αρκετή κατανάλωση. Όμως είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ υπάρχουν κάμποσα παντοπωλεία στο χωριό, δεν υπάρχει ούτε ένα μανάβικο. Όποιος έχει περίσσευμα από ντομάτες ή μπάμιες μπορεί να τις πουλήσει στο καφενείο. Όμως αυτό γίνεται πολύ σπάνια. Κι οι πλανόδιοι μανάβηδες μόνο το καλοκαίρι κάνουν δουλειά, όταν κατεβαίνουμε μείς από την Αθήνα.

     Θα ήταν παράλειψη να μην κάνω μια αναφορά και στα γλυκά. Ορισμένα γλυκά φτιάχνονται όλες τις εποχές, ενώ άλλα μόνο ορισμένες γιορτές. Τα καλιτσούνια και τα τσουρέκια φτιάχνονται το Πάσχα. Τα μελομακάρουνα και τα ξεροτήγανα (δίπλες) τις γιορτές των Χριστουγέννων. Όλο το χρόνο φτιάχνονται τα πατούδα (γλυκά με γέμιση αμυγδάλου πασπαλισμένα με άχνη), τ' αμυγδαλωτά, τα σταφιδωτά, η πίτα (κέικ), οι κουραμπιέδες και τα κουλουράκια. Απ' όλα τα γλυκά ομολογουμένως τα πιο νόστιμα είναι τα καλιτσούνια. Όμως έπρεπε να νηστεύουμε τη Μεγαλοβδομάδα και γινόταν αγώνας ανάμεσα στα παιδιά και τις μανάδες τους, οι μανάδες να κρύψουν τα καλιτσούνια κι εμείς τα παιδιά να τ' ανακαλύψουμε. Όταν ήμασταν πολύ μικροί και θρήσκοι κι επιπλέον μας ήταν δύσκολο να βρούμε τους κρυψώνες, τηρούσαμε το έθιμο. Έτσι πηγαίναμε στην Ανάσταση με τις τσέπες φουσκωμένες με καλιτσούνια και περιμέναμε πότε να πει ο παπάς το Χριστός Ανέστη για να τα καταβροχθίσουμε. Οι μεγάλοι βέβαια, που είχαν ανακαλύψει τις κρυψώνες της μητέρας τους μεσοβδόμαδα, ήταν απασχολημένοι με τα πυροτεχνήματα. Επειδή τα καλιτσούνια είναι τόσο νόστιμα, το έθιμο έχει υπονομευθεί από τα ζαχαροπλαστεία. Όλα τα ζαχαροπλαστεία στην Ιεράπετρα φτιάχνουν τώρα καλιτσούνια όλο το χρόνο και δεν χρειάζεται πια να περιμένουμε το Πάσχα για να τα δοκιμάσουμε. Ευτυχώς για μένα, γιατί τώρα που φιλοξενώ τον πατέρα μου στην Αθήνα, εδώ και τρία χρόνια, στην Κρήτη πηγαίνω μόνο το καλοκαίρι.

3.ι. άρδευση

     Όλα τα περιβόλια ποτίζονται με το νερό που τρέχει συνεχώς από τη «μεγάλη» ή «πέρα βρύση». Ο «σουριοτζής», δηλαδή ο νεροφόρος (και τις δυο λέξεις τις χρησιμοποιούν με τη ίδια συχνότητα) κανονίζει πότε θα ποτίσει κάθε χωριανός, τον ειδοποιεί και πληρώνεται με την ώρα. Η συχνότητα είναι τέτοια που επιτρέπει την καλλιέργεια πολλών κηπευτικών. Σήμερα όμως, με το γέρασμα των ιδιοκτητών τους, σε πολλά περιβόλια δεν καλλιεργούνται πια κηπευτικά. Όμως παρολαυτά οι ιδιοκτήτες περιμένουν το νερό του σουριοτζή για να ποτίσουν τις πορτοκαλιές και τις μανταρινιές, για να μη ξεραθούν. Ξέρουν ότι αυτές αποτελούν κεφάλαιο, που προστίθεται στην αξία του περιβολιού. Έτσι, καθώς τα δέντρα αυτά ποτίζονται, η παραγωγή σε πορτακαλομαντάρινα έχει μείνει σχεδόν σταθερή.

     Πολλά περιβόλια έχουν και πηγάδια, που τώρα πια το νερό τους χρησιμοποιείται σπάνια, και οπωσδήποτε παράλληλα με το νερό του σουριοτζή. Εξαίρεση βέβαια αποτελούν τα περιβόλια στα οποία έχει χτιστεί σπίτι. Σ' αυτά η κηπευτική παραγωγική δραστηριότητα διατηρείται αμείωτη.

     Ο πιο απλός τρόπος άντλησης νερού από ένα πηγάδι είναι με κουβά και σκοινί. Καθώς δεν γίνεται καμιά αξιοποίηση της ανθρώπινης μυϊκής δύναμης με κάποιο σύστημα μοχλού, η διαδικασία είναι πολύ κουραστική κι ούτε κατά διάνοια μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τακτικό πότισμα κηπευτικών.

     Παλιά υπήρχε το γεράνι, που εγώ δεν το πρόφτασα. Ήταν ένα οριζόντιο ξύλο που στηριζόταν στη διχάλα ενός κάθετου ξύλου, δίπλα στο στόμιο του πηγαδιού. Η διχάλα το χώριζε στα δυο, σε μακρύ βραχίονα και κοντό. Στον κοντό βραχίονα ήταν δεμένη μια πέτρα. Στον μακρύ, ο κουβάς. Έτσι δημιουργούντανε μοχλός. Καταβάλλοντας πολύ λίγη μυϊκή δύναμη, αυτός που ήθελε ν' αντλήσει νερό κατέβαζε τον κουβά και τον γέμιζε. Μετά δεν χρειαζόταν παρά μια απλή ώθηση και με το βάρος της πέτρας ο κουβάς ανέβαινε πάνω.

     Στο δικό μας πηγάδι είχαμε μαγκάνι. Το μαγκάνι ήταν ένας ξύλινος κύλινδρος, στη μέση του οποίου υπήρχε μια σιδερένια ράβδος η οποία στα άκρα κατέληγε σε ένα Γ, εναλλάξ, λίγο μετά την άκρη του ξύλου, αφήνοντας ένα διάκενο. Σ' αυτό το διάκενο στηριζόταν ο κύλινδρος, σε δύο διχάλες, μια από κάθε πλευρά. Στον κύλινδρο τύλιγε και ξετύλιγε το σκοινί που κατέβαζε τον κουβά στο πηγάδι. Δυο άτομα πιάνανε στις άκρες από κείνον τον βραχίονα του Γ, που ήταν παράλληλος προς το ξύλο και το έδαφος. Όταν ο ένας βραχίονας ήταν πάνω, ο άλλος ήταν κάτω. Για την άντληση νερού όμως δεν ήταν υποχρεωτικό να γυρίζουν το μαγκάνι δύο άτομα, αρκούσε κι ένα, μόνο που ήταν πιο κουραστικό.

     Τα ξαδέλφια μου στο διπλανό σπίτι είχαν μαγγανοπήγαδο. Το μαγγανοπήγαδο ήταν ένας περίπλοκος μηχανισμός, με γρανάζια. Σ' αυτά τα γρανάζια, όταν ήμουν μαθητής, πιάστηκαν τα δάκτυλα ενός μεγαλύτερου παιδιού και στραπατσαρίστηκαν άγρια. Είναι θαύμα πως δεν του τα έκοψαν.

     Το όλο σύστημα στηρίζεται στη μεταβίβαση της περιστρο¬φικής κίνησης ενός οριζόντιου άξονα σε ένα κάθετο. Τη δύναμη της περιστροφικής κίνησης στον οριζόντιο άξονα την έδινε ένα μεγάλο ξύλο, που λειτουργούσε σαν μοχλός, και το οποίο ή έσερνε ένας γάιδαρος ή έσπρωχνε ένας άνθρωπος. Όσο πιο άκρα πιανόταν το ξύλο, τόσο λιγότερο κουραστικό ήταν. Ο κάθετος άξονας, με την περιστροφική κίνηση που έπαιρνε, ανέβαζε μικρά κουβαδάκια νερό, τα οποία έχυναν καθένα το νερό του και κατέβαιναν μετά κάτω, ένα ένα στη σειρά.

     Αργότερα, μετά το '60, τα μαγγάνια αντικαταστάθηκαν με μικρές βενζινοκίνητες αντλίες, ή ηλεκτροκίνητες, για όσους είχαν δίπλα το σπίτι τους. Ενώ τα πηγάδια στα περιβόλια είναι μικρού βάθους (το δικό μας είναι δεν είναι έξι μέτρα) αυτά που είναι στα λιοχώραφα έχουν μεγάλο βάθος, πάνω από 20 μέτρα.

     Για την άντληση του νερού χρησιμοποιούνται κάτι τεράστιοι σιδερένιοι ανεμόμυλοι, που στο φτερό τους είναι γραμμένη η λέξη Chicago, προφανώς ο τόπος προέλευσης τους. Ο πατέρας μου άνοιξε πηγάδι και τοποθέτησε ανεμόμυλο, το 1958, με δάνειο από την αγροτική τράπεζα, σε χωράφι δύο στρεμμάτων, στα μισά του δρόμου Κάτω Χωριό-Ιεράπετρα. Και σ' αυτά τα πηγάδια είναι τοποθετημένα μαγγάνια, που όμως χρησιμοποιούνται όχι για την άντληση νερού, αλλά για να ανεβοκατεβαίνει ο τεχνίτης που επιδιορθώνει τις διάφορες βλάβες του μύλου. Όμως για την άρδευση θα μιλήσουμε και στο επόμενο κεφάλαιο.

3.ια. πρώιμα κηπευτικά

     Όπως είπαμε, παλιά η παραγωγή κηπευτικών προοριζόταν αποκλειστικά για την αυτοκατανάλωση. Υπήρχαν βέβαια κι εξαιρέσεις, όπως στην παραγωγή της τομάτας. Όμως τα αποτελέσματα της ήταν εντελώς αβέβαια, αρκετοί χρεωκόπησαν κι ένας από κάποιο διπλανό χωριό, πατέρας μιας συμμαθήτριας μου, αυτοκτόνησε. Όμως τότε συνέβησαν δύο γεγονότα που φέραν επανάσταση σ' ολόκληρη την επαρχία. Το 1968, μαζί με το Λύκειο, τέλειωνα και το φροντιστήριο Αγγλικών στην Ιεράπετρα. Εκτός από την κα Μαρίκα, μας έκανε μάθημα κι η κα Βίλη. Η κα Βίλη ήταν Ολλανδέζα, αλλ' αγγλικά ήξερε θαυμάσια.

     Ο άντρας της ήταν γεωπόνος. Λεγόταν Παύλος Κούπερς. Έκανε πειράματα με θερμοκήπια. Τα πειράματα πέτυχαν. Ο ένας μετά τον άλλο οι Γεραπετρίτες άρχισαν να βάζουν θερμοκήπια. Το κράτος δανειοδοτούσε άνετα, προσβλέποντας στο συνάλλαγμα που εισέπραττε από τις εξαγωγές των πρώιμων κηπευτικών. Από τότε, στην Ιεράπετρα άρχισε να ρέει πολύ χρήμα. Είναι η μοναδική πόλη στην Ελλάδα σήμερα, που έχει τόσο υψηλή αναλογία κατοίκων/αυτοκινήτων. Σχεδόν κάθε οικογένεια έχει αγροτικό αυτοκίνητο και IX. Αν ο Ολλανδός αυτός δεν προλάβαινε να σκοτωθεί σε τροχαίο ατύχημα το 1971, σε ηλικία 39 χρονών, (παρασύρθηκε με το μηχανάκι του) το άγαλμα του οι Γεραπετρίτες θα του το στήναν εν ζωή. Το να τον κάνουν απλώς εικόνισμα θα 'δειχνε ελλιπή ένδειξη ευγνωμοσύνης. Όμως υπήρχε και μια άλλη προϋπόθεση: το νερό.

     Στις αρχές της 10ετίας του '70 άρχισαν να γίνονται γεωτρήσεις, που τροφοδοτούσαν με νερό τα λιοχώραφα και τα πρώτα θερμοκήπια. Τότε, μπροστά στη λαμπρή προοπτική, εκπονήθηκαν και τα σχέδια του φράγματος των Μπραϊμιανών, που η κατασκευή του άρχισε σχεδόν αμέσως, για να τελειώσει μόλις πρόπερσι. Σήμερα υπάρχει ένας παραγωγικός οργασμός σε πρώιμα κηπευτικά που, παρά την λειψυδρία που πλήττει τώρα την περιοχή, όπως κι όλη την Ελλάδα άλλωστε, δεν λέει να σταματήσει. Όμως για τις επιπτώσεις αυτής της ξαφνικής ανάπτυξης θα μιλήσουμε και πιο ύστερα.

     Εκτός από το νερό του φράγματος, με το οποίο ποτίζεται ο κάμπος της Ιεράπετρας, έχουμε τέλος και το νερό της Θριπτής, με το οποίο ποτίζονται τα χωράφια που βρίσκονται κοντά στα χωριά της κοινότητας. Τώρα μάλιστα σκέπτονται να τροφοδοτήσουν και τα περιβόλια, ώστε να ποτίζει κανείς κατά βούληση, και όχι όποτε έρθει η σειρά του, από το νερό της βρύσης. Αυτό σίγουρα θα αυξήσει την καλλιέργεια κηπευτικών.

3.ιβ. επιπτώσεις της μονοκαλλιέργειας

     Αναζητώντας ενοποιητικό σχήμα που να διαπερνά σαν συνδετικός ιστός τις πολυποίκιλες μεταβολές που συντελέσθηκαν στο χωριό και να τους προσδίδει φυσιογνωμία, οδηγήθηκα σ' αυτό που διατύπωσα σχηματικά κι έθεσα σαν υπότιτλο στο βιβλίο μου: από την αυτοκατανάλωση στην αγορά. Όλες οι παραπάνω μεταβολές χαρακτηρίζονται από την μετάβαση από οικονομία αυτάρκειας κι αυτοκατανάλωσης, στην εξάρτηση και την αγορά.

     Όμως η αγορά απαιτεί χρήμα και το χρήμα μεγιστοποίηση των αποδόσεων. Έτσι αυτό που παρατηρείται σε παγκόσμια κλίμακα, η επιβολή της μονοκαλλιέργειας, παρατηρείται και στη μικροκλίμακα του χωριού. Όλοι οι χωριανοί έχουν στρέψει τις προσπάθειες τους στην καλλιέργεια της ελιάς, που ήταν έτσι κι αλλιώς κύριο προϊόν, και οι πιο νέοι στα θερμοκήπια.

     Η μοίρα της μονοκαλλιέργειας στη μικροκλίμακα του χωριού δεν ήταν διαφορετική από τη μοίρα της μονοκαλλιέργειας στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Όπως αυτές είδαν με τρόμο τα τεράστια κέρδη τους να συρρικνώνονται δραματικά, καθώς η τιμή του καφέ, της ζάχαρης κι ανάλογων προϊόντων δεν εννοούσε να σταματήσει το κατρακύλισμά της στην παγκόσμια αγορά, έτσι κι οι Κρητικοί βλέπουν με τρόμο την τιμή του ελαιόλαδου να 'χει καθηλωθεί, ενώ τα λειτουργικά τους έξοδα, με πρώτο και κύριο την αγορά λιπασμάτων, έχουν αυξηθεί σημαντικά. Το παιχνίδι είναι παγκόσμια γνωστό. Οι κεφαλαιοκρατικοί κολοσσοί μπορούν να επιβάλουν μονοπωλιακά αύξηση στις τιμές των προϊόντων τους, κάτι που δεν μπορούν να πετύχουν οι αγρότες. Οι κυβερνήσεις εξάλλου ενδιαφέρονται για φτηνά αγροτικά προϊόντα, επιτρέποντας έτσι, στα πλαίσια της ανάγκης αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης, συγκράτηση των μισθών. Αυτό είναι αρκετά εύκολο καθώς η εκμηχάνιση της γεωργίας τα έχει κάνει πληθωριστικά. Είναι γνωστό άλλωστε ότι η Ευρώπη διαθέτει τεράστια αποθέματα αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων κι ότι η ΕΟΚ επιδοτεί το σταμάτημα ορισμένων καλλιεργειών.

     Οι χώρες του Τρίτου Κόσμου καλύπτουν τις ανάγκες τους με υπερχρέωση. Οι αναπτυγμένες έχουν κάθε διάθεση να τις δανείζουν, όχι βέβαια από φιλανθρωπία, αλλά για να μην καταρρεύσουν αγορές για τα προϊόντα τους και για να εξακολουθούν να τροφοδοτούνται με φτηνά αγροτικά προϊόντα από τις χώρες αυτές, που για να τα παράγουν οι ίδιες θα είχαν πολύ μεγαλύτερο κόστος. Έτσι, χρήματα φαινομενικά δανεικά κι αγύριστα έχουν ήδη επιστραφεί με το παραπάνω, μέσω του κέρδους που είχαν με την παραπάνω διαδικασία, για να μην αναφέρουμε τους τόκους που έχουν εισπράξει μέχρι τώρα και που ξεπερνούν σε ύψος τα ίδια τα δάνεια.

     Η οικονομική αυτή πολιτική έχει δημιουργήσει στις χώρες του Τρίτου Κόσμου τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, με στρατιές εξαθλιωμένων της υπαίθρου να διευρύνουν τις τενεκεδουπόλεις που κτίζονται στις παρυφές των πόλεων. Η εισαγωγή αγροτικών προϊόντων στις χώρες αυτές, που η καλλιέργειά τους είχε εγκαταλειφθεί στο βωμό της μονοκαλλιέργειας, τους στερεί πολύτιμο συνάλλαγμα, ενώ για τα φτωχότερα βαλάντια είναι απρόσιτα. Γι' αυτό ο 'Αλβιν Τόφλερ (7ο Τρίτο Κύμα, Θέσεις & Αντιθέσεις, Το Σοκ τον Μέλλοντος, είναι κάποια από τα βιβλία του που στα ελληνικά κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Κάκτος) προτείνει τη «παραγανάλωση», που στην πραγματικότητα είναι μια επιστροφή στην αυτοκατανάλωση, σε οικονομία αυτάρκειας, που θα καταστήσει τα νοικοκυριά πιο ανθεκτικά στους κλυδωνισμούς της αγοράς. Συνιστάται τέλος από τους οικολόγους σαν μια μορφή άμυνας απέναντι στα υποβαθμισμένα προϊόντα της αγοράς που υπονομεύουν την υγεία μας και για την αποτροπή της παραπέρα υποβάθμισης του περιβάλλοντος με την αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων που επιβάλλει η αρχή της μεγίστης απόδοσης για προϊόντα προσανατολισμένα προς την αγορά.

     Για τους χωριανούς μας όμως η κατάσταση δεν είναι και τόσο δραματική όσο είναι για τις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Ενώ αυτές έχουν αφεθεί στη μοίρα της μονοκαλλιέργειας και στο έλεος του εξωτερικού δανεισμού και της φιλανθρωπίας των ανεπτυγμένων χωρών, οι χωριανοί μου, οι νεότεροι φυσικά, προσανατολίσθηκαν από την αρχή είτε στην καλλιέργεια των πρώιμων κηπευτικών, που παρά τη δραματική πτώση των κερδών τους μετά την αρχική εκτίναξη εξακολουθούν να είναι κερδοφόρα, είτε στην άσκηση ενός δεύτερου επαγγέλματος και με την ελαιοπαραγωγή απλώς να συμπληρώνει το εισόδημα τους. Όσο για τους μεγαλύτερους, για τους οποίους η ηλικία δεν επιτρέπει τόσο μεγάλες στροφές στον επαγγελματικό τους προσανατολισμό, έχουν ευτυχώς μειωθεί τα έξοδα τους καθώς έχουν μεγαλώσει τα παιδιά τους, τα οποία μάλιστα μπορούν να τους στηρίζουν οικονομικά, καλύπτοντας «τρύπες» που δημιουργούνται, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για ζητήματα υγείας. Εξάλλου οι ανάγκες τους δεν είναι μεγάλες, καθώς η ηλικία τους αποτελεί παράγοντα αντίστασης στην επιθυμία των καταναλωτικών αγαθών, τα οποία προπαγανδίζει ένα ευδαιμονιστικό ιδεώδες που τρυπώνει και στο τελευταίο σπίτι του χωριού μέσω της τηλεόρασης.

3.ιγ. επιβιώσεις της αυτάρκειας

     Η αυτάρκεια είναι συνάρτηση τριών παραγόντων. Πρώτον, του ύψους της προσφοράς σε καταναλωτικά προϊόντα. Δεύτερο, της δυνατότητας απόκτησης τους, που είναι συνάρτηση της τιμής τους και των οικονομικών δυνατοτήτων του καταναλωτή. Και τρίτο, ειδικών διευκολυντικών όρων, που είναι συγκεκριμένοι σε κάθε περίσταση.

     Παλιά, η προσφορά ήταν μικρή, οι τιμές υψηλές, και υπήρχε αρκετή φτώχεια, οπότε η επιδίωξη της αυτάρκειας ήταν μια σώφρων επιλογή.

     Με την υπερπροσφορά καταναλωτικών προϊόντων σε χαμηλές τιμές και τη σχετική οικονομική ευμάρεια, που επήλθε σαν αποτέλεσμα κατά πρώτο λόγο της καλλιέργειας των πρώιμων κηπευτικών και κατά δεύτερο λόγο της ανάπτυξης του τουρισμού, η στρατηγική της αυτάρκειας εγκαταλείφθηκε σιγά σιγά. Όχι όμως σε όλους τους τομείς. Εγκαταλείφθηκε στην ένδυση, αλλά στη διατροφή μόνο εν μέρει.

     Η φτώχεια εξακολουθεί να εμμένει σε όσους από τους χωριανούς μου ασκούν αποκλειστικά το επάγγελμα του αγρότη και λόγω ηλικίας δεν ασχολούνται με θερμοκήπια. Η τιμή του κύριου αγροτικού προϊόντος, του λαδιού, σε σχέση με το κόστος παραγωγής του, όπως είπαμε, είναι τόσο χαμηλή, που η επιδίωξη της αυτάρκειας σε είδη διατροφής, όπως τα οπωροκηπευτικά κι εν μέρει το κρέας, είναι απαραίτητος όρος επιβίωσης. Έτσι μόνο θα φτάσουν τα λίγα χρήματα που αποφέρει το λάδι, να καλυφθούν, κάποιες, τουλάχιστον, από τις υπόλοιπες ανάγκες της οικογένειας.

     Ένας δεύτερος παράγοντας πού κάνει την αυτάρκεια να επιδιώκεται ακόμη είναι ότι η καλλιέργεια των κηπευτικών γίνεται κυρίως εκτός της αιχμής της ελαιοπαραγωγής, που είναι το λιομάζωμα το χειμώνα.

     Ένας τρίτος ακόμη παράγοντας είναι ότι τα λιόδεντρα είναι φυτεμένα σε απόσταση το ένα από το άλλο και στο ενδιάμεσο κενό τους μπορούν να καλλιεργηθούν κηπευτικά. Έτσι οι χωριανοί έχουν φροντίσει σ' ένα τουλάχιστον λιοχώραφό τους ν' ανοίξουν πηγάδι, ώστε αφενός να αυξηθεί η ελαιοπαραγωγή του και αφετέρου να μπορέσουν να καλλιεργήσουν τα οπωροκηπευτικά της χρονιάς. Η κατοχή μάλιστα αγροτικού οχήματος κάνει άκοπες ακόμη και τις καθημερινές μεταβάσεις. Ακόμη, όλοι οι χωριανοί έχουν το περιβόλι τους. Η άρδευση των περιβολιών, για την οποία μιλήσαμε ήδη κι η μικρή απόσταση, που είναι μηδενική όταν έχουν χτίσει εκεί το σπίτι τους, διευκολύνουν πάρα πολύ την καλλιέργεια οπωροκηπευτικών.

     Τέλος, παρατηρούμε εδώ το φαινόμενο μιας ελάσσονος αντιστροφής. Ενώ το γενικό σχήμα μετάβασης ήταν από την αυτοκατανάλωση στην αγορά, εδώ έχουμε τρεις καλλιέργειες που, ενώ αρχικά ήταν προσανατολισμένες προς την αγορά, έχουν περιοριστεί στην αυτοκατανάλωση. Κανείς δεν πουλάει πια αμύγδαλα, η παραγωγή είναι τόσο μικρή κι η τιμή τόσο χαμηλή, που όλα θα καταναλωθούν μέσα στα πλαίσια της οικογένειας, κυρίως για την κατασκευή των παραδοσιακών κρητικών γλυκών, με πρώτα και καλύτερα τ' αμυγδαλωτά. Τα σταφύλια θα φαγωθούν όλα ωμά, δεν θα γίνουν σταφίδα. Έτσι η σταφίδα έχει εκτοπισθεί από το διαιτολόγιο των χωριανών και τα σταφιδωτά είναι πια ένα ακριβοθώρητο γλυκό. Όσο για τα χαρούπια, δεν είναι λίγοι εκείνοι που μαζεύουν μόνο όσα χρειάζονται γα να θρέψουν τα ζώα τους.

3.ιδ.  άλλες επαγγελματικές δραστηριότητες

     Η αυτάρκεια, όπως ήταν χαρακτηριστικό της κάθε ξεχωριστής οικογένειας, έτσι ήταν και χαρακτηριστικό του χωριού. Υπήρχεν ένα πλήθος επαγγελματιών στους οποίους μπορούσε να καταφύγει κανείς για την ικανοποίηση οποιασδήποτε ανάγκης του.

     Όταν ήμουν παιδί, στο χωριό υπήρχαν 8 καφενεία, 3 χασάπικα (όχι απλά κρεοπωλεία, γιατί οι ιδιοκτήτες τους έσφαζαν κιόλας), 6 παντοπωλεία, 4 υποδηματοποιεία, 2 ραφεία, 2 περίπτερα, 1 φουρνάρικο, 1 σωμαράδικο (ο σωμαράς ήταν και πεταλωτής), 3 ξυλουργεία, 2 τενεκετζήδικα, από τα οποία το ένα αντικατέστησε προηγούμενο σιδεράδικο, 1 κατάστημα με σιδηρικά και τζάμια, 1 φαρμακείο και 1 ξενοδοχείο. Υπήρχαν ακόμη 3 ηλεκτρολόγοι, 4 δάσκαλοι, 1 επιδιορθωτής ανεμόμυλων, 1 ιδιοκτήτης φορτηγού, που το δούλευε ο ίδιος, 1 οδηγός λεωφορείου, 2 μοδίστρες και 1 «περαματίστρα», η μητέρα μου, που έστηνε τα «ανυφαντικά». Κάποτε δούλεψε και σαν ανυφαντού. Εκτός από τους 4 δασκάλους, άλλοι μισθωτοί ήταν ο παπάς του χωριού, ο πρόεδρος της κοινότητας, ο γραμματέας κι ο κλητήρας, (που όταν ήρθε το δίχτυο ύδρευσης δούλευε και σαν υδραυλικός) καθώς κι ο γραμματέας του συνεταιρισμού. Ακόμη υπήρχαν 2 γιατροί καθώς κι ένας «πρακτικός», που μπόρεσα κάποτε να θαυμάσω την τέχνη του όταν επανέφερε μια εξάρθρωση ώμου που είχε πάθει ένας φίλος μου. Τέλος υπήρχαν 6 κτιστάδες, μια αδιαφοροποίητη τότε ειδικότητα, μια και φτιάχνανε και τους τοίχους και τις ταράτσες, (πανωταράτσες και κατωταράτσες, δεν υπήρχαν τότε πλακάκια παρά σ' ελάχιστα πλουσιόσπιτα, όπως και μωσαϊκά) και τους σοβάδες. Θα πρέπει βέβαια να υπογραμμίσω πως όλοι σχεδόν οι παραπάνω επαγγελματίες ασχολούνταν παράλληλα και με τη γεωργική.

     Η ανάπτυξη της εμπορευματικής οικονομίας, η απόκτηση μπόλικου κι εύκολου χρήματος με τα θερμοκήπια και τον τουρισμό, καθώς κι η μικρή απόσταση που χωρίζει το χωριό από την Ιεράπετρα, οδήγησαν στην κατάρρευση της αυτάρκειας -και στο επίπεδο της οικογένειας και στο επίπεδο του χωριού.

     Στο επίπεδο του χωριού εγκαταλείφθηκαν πρώτα απ' όλα τα ανυφαντικά κι η οικογένεια μου στερήθηκε ένα σημαντικό πρόσθετο εισόδημα. Πιο πριν, με την εγκατάλειψη της καλλιέργειας του λιναριού και του βαμβακιού, καθώς και των προβάτων, οι χωριανοί είχαν ήδη σταματήσει να φτιάχνουν μόνοι τους το ρουχισμό τους.

     Για την εγκατάλειψη της σποράς έχω ήδη μιλήσει. Έτσι οι φουρνάρηδες άρχισαν να κάνουνε χρυσές δουλειές.

     Ακόμη κι η καλλιέργεια των περιβολιών μειώθηκε, καθώς οι παλιοί γεωργοί γερνούσαν ένας ένας, και τα παιδιά τους ασχολήθηκαν με άλλες δουλειές, όσα δεν έφυγαν. Έτσι η διατροφή γνώρισε μια μετατόπιση από τα είδη μαναβικής στα είδη μπακαλικής, κάτι που δεν είναι και τόσο ωφέλιμο για την υγεία.

     Ο πληθυσμός του χωριού μπορεί να μη μειώθηκε, παρόλο που πολλοί, όπως εγώ, έφυγαν, όμως έγινε μια μετατόπιση από τις γεωργικές δραστηριότητες προς τις υπηρεσίες. Τα παιδιά που έμειναν δεν είναι πια γεωργοί, αλλά υπάλληλοι, και γενικά μισθωτοί, στην Ιεράπετρα, ή ελεύθεροι επαγγελματίες. Τα θερμοκήπια μαζί με τον τουρισμό έχουν οδηγήσει σε άνευ προηγουμένου οικονομική ανάπτυξη, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πολλές νέες θέσεις εργασίας. Τα 7 χιλιόμετρα που χωρίζουν το χωριό από την Ιεράπετρα είναι μικρή απόσταση και καθώς το κυκλοφοριακό χάος μέσα στην πόλη της Ιεράπετρας είναι χειρότερο και από της Αθήνας, πολλοί προτιμούν να μείνουν στο «προάστιο», με τα σπίτια τους μέσα στο πράσινο.

     Αυτή η μικρή απόσταση έχει επίσης υπονομεύσει την αυτάρκεια του χωριού. Πολλοί νέοι χωριανοί προτιμούν να κάνουν τα ψώνια τους στα σουπερμάρκετ στην Ιεράπετρα όπου υπάρχει περισσότερη ποικιλία και καλύτερες τιμές, παρά στα μπακάλικα του χωριού, αρκετά από τα οποία έχουν περιπέσει στην κατάσταση του ψιλικατζίδικου, αν δεν έχουν ολότελα κλείσει. Έτσι σήμερα στο χωριό υπάρχουν μόνο 4 μπακάλικα, 3 παλιά και 1 καινούργιο, στον κόμβο ανάμεσα στα τέσσερα χωριά της κοινότητας. Τα ραφτάδικα παραμένουν μέχρι να πάρουν σύνταξη οι ιδιοκτήτες τους. Δύο υποδηματοποιοί πέθαναν, ένας είναι συνταξιούχος κι ο τελευταίος δε φτιάχνει πια παπούτσια, αλλά έγινε πωλητής σε μαγαζί που άνοιξε στην Ιεράπετρα.

     Από τους τρεις ξυλουργούς, ο ένας πέθανε κι οι άλλοι δύο είναι συνταξιούχοι. Ένας καινούργιος, που παντρεύτηκε μια χωριανή μου, καλύπτει τώρα τις ανάγκες του χωριού. Ο σωμαράς, γέρος και αυτός, είναι χρόνια που έχει παρατήσει το σωμαράδικο, καθώς τα γαϊδούρια στο χωριό όλο και λιγόστευαν. Οι δύο χασάπηδες πέθαναν, ο τρίτος είναι συνταξιούχος. Ο φάρμακοποιος, συνηλικιώτης του πατέρα μου, πέθανε πρόσφατα, αφού βέβαια είχε πάρει σύνταξη πριν χρόνια. Νέος φαρμακοποιός υπάρχει στο χωριό, όμως δε ρισκάρει στην αγορά του χωριού, όπως δε ρισκάρισε κι ο ξάδερφος μου από την Επισκοπή, που άνοιξε φαρμακείο στην Ιεράπετρα. Από τους γιατρούς, ο ένας πέθανε, ενώ ο άλλος εργάζεται ως μικροβιολόγος στην Ιεράπετρα, που έχει το ιατρείο του, όμως αμφιβάλλω αν τον καλούνε πια, όπως παλιά, για επείγουσες περιπτώσεις στο χωριό (πόσες φορές δεν τον είχαμε καλέσει για τη συχωρεμένη τη μητέρα μου!) αφού τ' αυτοκίνητα είναι τόσα πολλά, που όλο και κάποιος θα βρεθεί να μεταφέρει όποιον έχει ανάγκη στο νοσοκομείο της Ιεράπετρας. Κι ο ξενοδόχος έχει πεθάνει, αφού είχε χρόνια να σταυρώσει πελάτη, μια κι η Ιεράπετρα είναι τόσο κοντά ο δρόμος ασφαλτοστρωμένος και πλατύς κι η συγκοινωνία πολύ πυκνή.

4. Η Ζωή Στο Χωριό
   

4.α. συγκοινωνίες

     Ο δρόμος παλιά δεν ήταν όπως είναι σήμερα. Όταν ήμουν μικρός τον θυμάμαι χαλικοστρωμένο, και η οδήγηση σ' αυτόν θα πρέπει να ήταν πολύ δύσκολη. Αρχές του '50 ασφαλτοστρώθηκε. Όμως και πάλι ήταν στενός και καθώς είχε γίνει κακή δουλειά, γρήγορα γέμισε λακκούβες. Τέλη του '60 ήταν που διαπλατύνθηκε, όμως και πάλι γέμισε λακκούβες. Μόλις κατά το '85 τον έφτιαξαν οριστικά και τώρα μπορεί να οδηγεί κανείς χωρίς κανένα πρόβλημα.

     Η συγκοινωνία με την Ιεράπετρα παλιά δεν ήταν συχνή. Λεωφορείο υπήρχε μόνο τρεις φορές την ημέρα, πρωί, μεσημέρι, βράδυ και μάλιστα το πρωινό και το βραδινό λεωφορείο ήταν αυτό που πήγαινε στο Ηράκλειο ή που ερχόταν αντίστοιχα. Και τα λεωφορεία ήταν σε άθλια κατάσταση. Λέγεται για κάποιον χωριανό μου, ιδιοκτήτη κι οδηγό ενός από τα λίγα που υπήρχαν στην επαρχία ότι όταν κάποτε έπαθε βλάβη το λεωφορείο του, στη μέση της διαδρομής, κατέβασε τους επιβάτες και τους έβαλε και το έσπρωξαν μέχρι την Ιεράπετρα. Όταν έφτασαν ο εισπράκτορας έκοψε και τα υπόλοιπα εισιτήρια που δεν είχε προλάβει να κόψει.

     Σήμερα η συγκοινωνία είναι πολύ πυκνή, σχεδόν κάθε δίωρο υπάρχει λεωφορείο, και το καλοκαίρι είναι ακόμη πυκνότερη. Όμως το τελευταίο βραδινό λεωφορείο περνά την ίδια ώρα, γύρω στις οχτώ.  Το πρώτο IX ήταν το σπιρτοκούτι, όνομα και πράγμα, του γιατρού του Αριστείδη. Αριστερός, παραλίγο βουλευτής της ΕΔΑ το '56, έχει στο ενεργητικό του το θλιβερό ρεκόρ των 33 μηνύσεων σ' ένα μήνα για τροχαίες παραβάσεις. Δύσκολα χρόνια πραγματικά.

     Μηχανές υπήρχαν κάμποσες, μάρκας Greider και Sachs, όλες 50 κυβικών. Τις είχαν οι πιο πλούσιοι. Οι λιγότερο πλούσιοι είχαν ποδήλατα. Τώρα όλοι έχουν αμάξια, IX ή αγροτικά, μικροί μεγάλοι. Οι μαθητές μόνο έχουν παπάκια. Το ποδήλατο έχει γίνει είδος ανύπαρκτο. Έτσι κι αλλιώς ήταν ανέκαθεν προβληματικό. Στο χωριό φυσούν πολλά μελτέμια κι ο κατήφορος της πλαγιάς στο δρόμο προς την Ιεράπετρα είναι δύσκολος στην επιστροφή, σαν ανήφορος. Όταν ήμασταν μαθητές και πηγαίναμε στο γυμνάσιο της Ιεράπετρας με ποδήλατα, πάντοτε στην επιστροφή «ξεπεζεύαμε» κι ανεβαίναμε την ανηφόρα τσουλώντας τα. Κι ήμασταν και τυχεροί. Οι πιο παλιοί μαθητές, μόλις πέντε χρόνια πριν από μας, πήγαιναν στην Ιεράπετρα με τα πόδια. Ήμασταν όμως κι άτυχοι. Οι μαθητές μετά από μας, άρχισαν να πηγαίνουν στο σχολείο με λεωφορείο. Οι γονείς προτιμούσαν τα έξοδα του λεωφορείου παρά την ταλαιπωρία των παιδιών τους με ποδήλατα. Σχεδόν αμέσως καθιερώθηκε κι ο θεσμός του μισού εισιτηρίου για τους μαθητές, με την επίδειξη μιας ειδικής κάρτας, καθώς κι ειδικά δρομολόγια, προσαρμοσμένα στο σχολικό πρόγραμμα.

     Εγώ ήμουν ακόμη πιο άτυχος. Στην τελευταία τάξη του Λυκείου ήταν που παρατήσαμε τα ποδήλατα και πηγαίναμε στο σχολείο με λεωφορείο. Όμως εγώ πήγαινα στο φροντιστήριο των αγγλικών κι όταν σχόλαγα δεν υπήρχε λεωφορείο κι αναγκαστικά πήγαινα με το ποδήλατο, τη βδομάδα που στο σχολείο ήμασταν απογευματινοί. Η μητέρα μου πέρασε πολλές λαχτάρες να με φαντάζεται μονάχο μέσα στη νύχτα, με κρύο, βροχές κι αστραπόβροντα, αρκετές μέρες του χειμώνα, γυρνώντας στο σπίτι αρκετά νυχτιασμένα. Η ταλαιπωρία μου όμως ανταμείφθηκε, μια και πέτυχα στην Αγγλική Φιλολογία, την ίδια χρονιά.

4.β. διασκέδαση

     Η προαστικοποίηση του χωριού μου το 'κανε να χάσει τη φυσιογνωμία του. Παλιά, ο κακός δρόμος, η πολύ αραιή συγκοινωνία, ο μικρός αριθμός οχημάτων και στο χωριό και στην επαρχία, αναγκαστικά περιόριζαν τις δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου μέσα σ' αυτό. Και λέω για μικρό αριθμό οχημάτων και στην επαρχία, γιατί αυτό περιόριζε και τα οτοστόπ. Θυμάμαι, φοιτητής, που κάναμε, μετά από ώρα απελπιστικής αναμονής, οτοστόπ σ' ένα τρακτέρ, για να πάμε σε πάρτι στον Παχύ 'Αμμο. Έτσι εμείς εκείνη την εποχή, τη βρίσκαμε στο χωριό. Καθόμασταν στα καφενεία και κάναμε πλάκα μεταξύ μας ή με κάποιον αποδιοπομπαίο τράγο ή με τους δυο μέθυσους -θεός σχωρέστους- του χωριού. Καφές, αναψυκτικά, τσικουδιά τα βράδια, ήταν αρκετά φτηνά και μπορούσαμε ν' ανταποκριθούμε με το μικρό μας χαρτζιλίκι. Τα πάρτι και τα πανηγύρια πρόσφεραν επίσης αρκετή εκτόνωση.

     Τα καλοκαίρια, ήδη από το '58, λειτουργούσε ο θερινός σινεμάς του χωριού μου, το «Σινέ-Αστέρια», ελκυστικός ακόμη και για τους γεραπετρίτες. Βλέπαμε δύο έργα τη βδομάδα, μέσα σ' ειδυλλιακό περιβάλλον. Ψηλά ο έναστρος ουρανός, μπορούσες να γύρεις πίσω το κεφάλι σου στη καρέκλα και να βυθιστείς σ' έκσταση ή σε μεταφυσικούς στοχασμούς. Δίπλα στους τοίχους, αναρριχητικά φυτά πρόσφεραν σπάνια ομορφιά κι ευωδία, με τα πράσινα φύλλα τους και τα πολύχρωμα άνθη τους. Ποντίκια σεριανούσαν συνεχώς πάνω στο λεπτό σαν σπάγκο κορμό τους, έχοντας εξοικειωθεί με την παρουσία μας κι εμείς με τη δική τους. Τα διαλείμματα απολαμβάναμε τα αναψυκτικά μας, τον πασατέμπο και τα στραγάλια μας. Απολαμβάναμε επίσης και τη διαφήμιση της επόμενης ταινίας από τον οπερατέρ, τον συγχωρεμένο τον Νικολή τον Μουδάτσο. Καθώς δεν ήξερε αγγλικά και τα ονόματα των ηθοποιών ήταν στα ξένα, διάβαζε «άλλα των αλλών», πράγμα που προκαλούσε την ιλαρότητά μας. Η διαφήμιση του επόμενου έργου θα πρέπει να ήταν γι' αυτόν φοβερή δοκιμασία, γιατί κάποτε δεν κρατήθηκε και μας φώναξε από το μικρόφωνο "Μη γελάτε, γιατί ανέ κατεβώ κάτω...", πράγμα που έκανε μεν τα δικά μας γέλια να σταματήσουν μπροστά στο φόβο της απειλής, ξέσπασαν όμως άλλα δυνατότερα από τους υπόλοιπους θεατές, που πιο σοβαροί από εμάς περιορίζονταν απλά να χαμογελούν μ' αυτές τις διαφημίσεις.

     Εκτός από αυτό το γέλιο, άφθονο γέλιο πρόσφεραν στην οθόνη ο Βουτσάς, ο Φωτόπουλος, ο Αυλωνίτης, ο Σταυρίδης. Επίσης μας διασκέδαζαν τα κλάματα των διπλανών μας όταν βλέπαμε τις ταινίες του Ξανθόπουλου. Κάποτε βέβαια το παρακάναμε. Ένας χωριανός μας σηκώθηκε αγριεμένος από τα γέλια μας, στη μέση μιας παράστασης κι άρπαξε τον μικρότερο της παρέας από το λαιμό, λέγοντας του: "Να σε πνίξω μωρέ, να σε πνίξω;". Φύγαμε κακήν-κακώς και δεν τολμήσαμε να ξαναειρωνευτούμε τους ευσυγκίνητους χωριανούς μας.

     Ο κινηματογράφος αυτός είχε την ίδια μοίρα με τους περισσότερους «τελευταίους παράδεισους», μετά την έλευση της τηλεόρασης. Το καλοκαίρι του '70 ο σινεμάς δεν άνοιξε, αφού το προηγούμενο καλοκαίρι οι θεατές είχαν λιγοστέψει επικίνδυνα. Ξανάνοιξε όμως το '71, για να μη ξανανοίξει έπειτα ποτέ πια.

     Σήμερα μου αρέσει να ξαναβλέπω τις ταινίες που πρωτοείδα εκεί, όχι τόσο για αυτές τις ίδιες (στο μεταξύ, μπορώ να περηφανευτώ ότι απέκτησα καλύτερο γούστο) όσο γιατί με γεμίζουν αναμνήσεις. Πολλές από αυτές τις είδαμε σκαρφαλωμένοι σε μια γειτονική μουριά ή στη διπλανή ταράτσα, όταν δεν είχαμε να πληρώσουμε εισιτήριο.

     Εκείνη την εποχή γίνονταν πολλά γλέντια στα καφενεία του χωριού, με πολύ κέφι. Όμως οι γλεντζέδες εκείνης της εποχής γέρασαν κι οι σημερινοί νέοι πηγαίνουν στις καφετέριες, τις ντίσκο και τις παμπ της Ιεράπετρας κι οι μεγαλύτεροι στα ρεστωράν, που σε μια δεκαετία (1970-1980) έκαναν αγνώριστη την παραλία της. Ευτυχώς εξακολουθούν να γίνονται τα καλοκαιρινά γλέντια του Προφήτη Ηλία και της Παναγίας, στη θαυμάσια πλατεία του χωριού, με τα πελώρια πλατάνια και τους ευκαλύπτους, που αποτελεί πραγματικό καταφύγιο τις καυτές μέρες του καλοκαιριού. Εκείνη την εποχή το γλέντι ήταν μέρος μιας ιεροτελεστίας.

     Στο χωριό μας, τέλη της δεκαετίας του '70, άνοιξαν δύο τέτοια κέντρα, που πρόσφεραν κρητική μουσική τα Σαββατοκύρια και τις γιορτές. Το ένα στεγάστηκε κάπου στο δρόμο προς την Επισκοπή, και το άλλο στον παλιό σινεμά. Και τα δύο ήταν υπαίθρια. Και στον Παχύ 'Αμμο άνοιξαν δύο τέτοια κέντρα με αρκετό εσωτερικό χώρο, που μπορούσαν να λειτουργήσουν και το χειμώνα. Όλα έκλεισαν κι ο βασικός λόγος είναι ότι η Ιεράπετρα ασκούσεν ακαταμάχητη έλξη, μια και πρόσφερε περισσότερα περιθώρια επιλογής.

     Τα τελευταία χρόνια άνοιξαν δυο ψησταριές στην πλατεία του χωριού. Δουλεύουν βέβαια κατά βάση το καλοκαίρι, οπότε υπάρχει πολύς κόσμος, δουλεύουν όμως και το χειμώνα, κυρίως σαν καφενεία. Το χειμώνα η ανάγκη για χορό, μόνο στην Ιεράπετρα μπορεί να ικανοποιηθεί.

     Τα καφενεία, αν και δεν είναι ακριβώς χώρος διασκέδασης, είναι όμως ένας χώρος που μπορεί να περάσει κανείς ευχάριστα την ώρα του και γι' αυτό κι έχουν αντισταθεί τόσο επιτυχημένα, στα χωριά ιδίως, στη φθορά του χρόνου. Τα καφενεία προσφέρουν και τώρα όπως και παλιά, καφέ, αναψυκτικά, βραστάρια, μπύρα, ρακί με μεζέ, όπως πατάτα οφτή, κουκιά, ελιές, στραγάλια, αχλάδια, καρπούζι και μικρά παξιμάδια. Υπάρχει επίσης κι εφημερίδα για διάβασμα, για όσους δεν βαριούνται να διαβάζουν. Οι άλλοι προτιμούν να μαθαίνουν τις ειδήσεις από την τηλεόραση και πιο παλιά από το ραδιόφωνο, απαραίτητο μέρος του εξοπλισμού ενός καφενείου. Τα χαρτιά και το τάβλι, συνήθως μ' έπαθλο το κέρασμα των καφέδων ή των αναψυκτικών, είναι ένας ακόμη τρόπος για να περάσει κανείς την ώρα του. Τέλος το καφενείο είναι ένας χώρος που μπορεί κανείς να τσακωθεί για τα πολιτικά.

     Οι γυναίκες, εξίσου καταπιεσμένες κι αποκλεισμένες από τα καφενεία με τις κόρες τους, σαν αναψυχή είχαν τις επισκέψεις τα βράδια στο σπίτι η μια της άλλης, τις λεγόμενες «αποσπερίδες». Έκαναν βέβαια επισκέψεις και την ημέρα, αλλά πάντα για κάποιο λόγο, ή με κάποια πρόφαση. Το βράδυ όμως επισκέπτονταν απλά για να κάτσουν, να κουβεντιάσουν (να κουτσομπολέψουν, έλεγαν οι άντρες), να «γειτονέψουν». Αυτές τις αποσπερίδες τις ξέρω καλά, καθώς συνόδευα τακτικά τη μάνα μου σ' αυτές όταν ήμουν μικρός.

     Περισσότερο μου άρεσαν οι αποσπερίδες της μεσοχωριάς, γιατί εκεί μαζεύονταν πολλές γυναίκες, και το κλίμα ήταν πιο ζωηρό. Κάθονταν έξω στο δρόμο, στο σοκάκι, κουβαλώντας κάθε μια την καρέκλα της, εκτός απ' αυτές που έρχονταν από μακριά, που τους έφερναν καρέκλα οι γυναίκες που μπροστά στο σπίτι τους γινόταν η αποσπερίδα. Όσες βαριόντουσαν να φέρουν καρέκλα, ή όταν δεν υπήρχαν άλλες διαθέσιμες, κάθονταν στο πεζούλι της αυλόπορτας. Πολλές είχαν μαζί και τα πλεχτά τους. Έτσι κυλούσεν η βραδιά ευχάριστα, μέχρι να έρθει η ώρα να πάνε για ύπνο.

4.γ. η ζωή των παιδιών

     Το βασικό χαρακτηριστικό αυτής της εξέλιξης, όπως την περιγράψαμε παραπάνω, είναι η μετάβαση από την οικονομία της αυτοκατανάλωσης και της αυτάρκειας στην οικονομία της εμπορευματοποίησης και της εξάρτησης, από τη φτώχεια στον πλούτο, από την έλλειψη βασικών αγαθών στον καταναλωτισμό και στο επίπεδο του χωριού, από την αυτάρκη απομόνωση, στην προαστιοποίησή του. Αυτή η γραμμή εξέλιξης επηρεάζει τον τρόπο ζωής και την συμπεριφορά, τις αντιλήψεις και τις αξίες, τον ίδιο το χαρακτήρα των κατοίκων. Ακόμη επηρεάζει ποικιλότροπα τις διάφορες ομάδες του πληθυσμού, όπως είναι οι άντρες, οι γυναίκες και τα παιδιά.

     Το πρώτο χαρακτηριστικό της ζωής του παιδιού στο χωριό, σε σχέση με τη ζωή του παιδιού της πόλης, είναι ότι το παιδί του χωριού «ξεπορτίζει» νωρίς και σπαταλά περισσότερο χρόνο έξω από το σπίτι παρά μέσα σ' αυτό, σε σχέση με το παιδί της πόλης. Αυτό το χαρακτηριστικό ήταν πολύ πιο έντονο τότε που εγώ ήμουν παιδί, από ό,τι είναι σήμερα. Επειδή αυτό είχε σαν συνέπεια να μαζευόμαστε πολλά παιδιά, τα παιχνίδια μας ήταν πάντοτε ομαδικά, αντίθετα με τα παιχνίδια των παιδιών των διαμερισμάτων, που είναι πολύ συχνά ατομικά και τώρα τελευταία με τα κομπιούτερ έγιναν ακόμη ατομικότερα.

     Εκείνα τα χρόνια ήταν χρόνια φτώχειας, αλλά και μειωμένης προσφοράς καταναλωτικών αγαθών (διάβαζε εδώ: παιχνιδιών) πράγμα που δεν είχε να κάνει μόνο με τις ισχνές οικονομικές δυνατότητες των ανθρώπων που περιόριζαν τη ζήτηση, αλλά και τις τεχνολογικές. Έτσι ό,τι παιχνίδια είχαμε τα φτιάχναμε μόνοι μας (εκτός από τις μπάλες) ή μας τα έφτιαχναν οι γονείς μας, ή άλλοι μεγαλύτεροι.

     Το πρώτο παιχνίδι που θυμάμαι ήταν ένας μικρός ανεμόμυλος που μου τον έφτιαξε ένας τσαγκάρης του χωριού. Πιο πριν, πριν ακόμη μάθω να περπατάω, η μητέρα μου, θυμούμαι, μου έστρωνε στην αυλή του σπιτιού μας ένα χιράμι και πάνω του αράδιαζε τα λιγοστά βιβλία που είχε, και εγώ έπαιζα μ' αυτά, σαν να ήταν παιχνίδια. 'Αλλα παιχνίδια που φτιάχναμε ήταν τα «τηλέφωνα». Παίρναμε δυο άδειες ξύλινες κουβαρίστρες, περνάγαμε την άκρη μιας κλωστής από την τρύπα της μιας και τη δέναμε σ' ένα ξυλάκι και τραβώντας μετά την κουβαρίστρα το ξυλάκι ακουμπούσε στην εξωτερική στρογγυλή της επιφάνεια. Το ίδιο κάναμε και με την άλλη κουβαρίστρα στην άλλη άκρη της κλωστής. Γυρνώντας έπειτα το ένα ξυλάκι, ώστε να τρίβεται στην στρογγυλή επιφάνεια, ακούγαμε τον ήχο στην άλλη άκρη. Τις κουβαρίστρες τις προσαρμόζαμε επίσης κατάλληλα σε κονσερβοκούτια, σαν ρόδες, και φτιάχναμε αμαξάκια. Με καλάμια φτιάχναμε νεροπίστολα, καθώς και «μαντούρες», φλογέρες δηλαδή, με δύο-τρεις τρύπες που απλώς έβγαζαν κάποιους ήχους. Μαντούρες φτιάχναμε και με τις «νουνούδες». Η νουνούδα είναι μια ιξώδης μεμβράνη που φτιάχνουν κάτω από τις πέτρες οι «αρογαλίδες», ένα είδος αράχνης, για να προφυλάσσουν τα αυγά τους. Μ' αυτή σκεπάζαμε το ένα άκρο ενός καλαμιού μήκους μιας παλάμης περίπου και φυσάγαμε από το άλλο ελαφρά. Έβγαινε τότε ένας οξύς φάλτσος ήχος.

     Με τα παλιά λάστιχα των αυτοκινήτων φτιάχναμε «τσουρλιά». Τσουρλί ήταν η συρμάτινη στεφάνη που έμενε αφού καίγαμε τα λάστιχα. Τα τσουρλιά τα τσουλάγαμε στο δρόμο με τη βοήθεια ενός σύρματος το οποίο είχαμε διαμορφώσει κατάλληλα. Τις σφεντόνες επίσης τις φτιάχναμε μόνοι μας, αγοράζοντας μόνο τα λάστιχα. Το «πετσάκι» όπου έμπαινε η πέτρα-βλήμα μας το χάριζαν οι τσαγκάρηδες, ενώ τον στύλο τον φτιάχναμε μόνοι μας, σκαλίζοντας ένα ξύλο. Πιο συχνά όμως τις χρησιμοποιούσαμε στους μεταξύ μας πετροπόλεμους παρά κυνηγώντας πουλιά. Πολλά κεφάλια είχαν «ξεκαυκαλωθεί» με τις σφεντόνες σ' αυτούς τους πετροπόλεμους. Εγώ, ευτυχώς, δεν είχα καταφέρει να σκοτώσω κανένα πουλί κι είχα πετύχει μόνο ένα κεφάλι.

     Φτιάχναμε και βαποράκια από χαρτί. Μια φορά, μετά από μια μεγάλη νεροποντή, που η αυλή μας, καθώς κατά ένα μεγάλο τμήμα ήταν ακόμη χωμάτινη, είχε γεμίσει νερολακκούβες, σκηνοθέτησα την πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη. Και καραγκιόζηδες φτιάχναμε. Αγοράζαμε τη φιγούρα, και τη κολλάγαμε με κόλα που φτιάχναμε από τη ρητίνη που έβγαζαν οι μυγδαλιές, πάνω σε χαρτόνι. Μετά κόβαμε γύρω-γύρω το χαρτόνι με το «κοπίδι», που κι αυτό το φτιάχναμε μόνοι μας, με μια μεγάλη «μπρόκα» (καρφί) που της πλακουτσώναμε την άκρη με σφυρί. Οι ωραιότεροι καραγκιοζοπαίχτες ήταν τα παιδιά της πέμπτης και της έκτης δημοτικού, τότε που εγώ πήγαινα δευτέρα ή τρίτη τάξη. Κάθε βράδυ δίναν απίθανες παραστάσεις στην αυλή του σπιτιού του Γιάννη του Κατεργιαννάκη, σαν αληθινοί επαγγελματίες. Το εισιτήριο ήταν δέκα αμύγδαλα ή είκοσι κουκιά. Φυσικά για χρήματα, ούτε λόγος να γίνεται.

     Και τα πασχαλινά πυροτεχνήματα, μόνοι μας τα φτιάχναμε. Αγοράζαμε μπαρούτι και χαρτί. Κόβαμε το χαρτί σε λουρίδες και τυλίγαμε το μπαρούτι. Για φυτίλι είχαμε «αγκιζώτες», λεπτά κομμάτια από κάτι λεπτά τετράγωνα εύφλεκτα υλικά, τις «χυλόφτες», όπως τις λέγαμε, υπολείμματα της κατοχής. Αυτά ήταν τα παρτατζίκια.

Τα τελευταία παρτατζίκια τα φτιάξαμε το '67. Πριν το Πάσχα, κάπου δέκα μέρες, ήρθε η χούντα κι απαγόρεψε τα πυροτεχνήματα, όπως και την κυκλοφορία τα βράδια. Μια βραδιά, πριν το Πάσχα, μείναμε στο σπίτι ενός φίλου μας, στην άλλη άκρη του χωριού, μέχρι τα μεσάνυχτα. Μετά ξεκινήσαμε για τα σπίτια μας. Όλο το δρόμο παίζαμε παρτατζίκια. Οι χωριανοί είχαν διπλομανταλωθεί, γιατί νόμιζαν ότι γινόταν συμπλοκή. Ένας τους βγήκε δειλά-δειλά το πρωί, να μαζέψει λέει κάλυκες. Εμείς τσιμουδιά. Παρόλο που η ενέργεια αυτή ήτανε για να κάνουμε την πλάκα μας, μισοσυνειδητά-μισοασυνείδητα τη νιώθαμε σαν πράξη, αν όχι αντίστασης, πάντως αντίδρασης.

     Εκτός από παρτατζίκια φτιάχναμε και «σωλήνες», που τις γεμίζαμε με μπαρούτι, και σκάγανε κάνοντας φοβερό κρότο. Από έκρηξη μιας τέτοιας σωλήνας μια γειτόνισσα κάποτε «λιγώθηκε» (λιποθύμησε). Πάντως το πιο μεγάλο (και τελευταίο μας) κατόρθωμα με σωλήνα έγινε το πιο πάνω Πάσχα, όταν, μετά από μια τέτοια έκρηξη, παρά την απαγόρευση, κατέφθασε η αστυνομία. Στο συμπέρασμα το οποίο κατέληξαν ήταν ότι επρόκειτο για έκρηξη χειροβομβίδας, που την πέταξε κάποιος αριστερός για να μη τη βρουν στο σπίτι του σε τυχόν έρευνα.

     Ένα άγριο παιχνίδι που παίζαμε ήταν το «μυντήρι». Το μυντήρι ήταν ένα κόκαλο γουρουνιού, σε σχήμα μικρού παραλληλεπίπεδου και παιζόταν όπως το ζάρι. Ανάλογα με το ποια πλευρά έπεφτε, ο παίχτης έπαιρνε ή το «ξύλο» ή το «μυντήρι», το δικαίωμα δηλαδή να εκτελεί ή να εκδίδει την ποινή. Οι δύο άλλες πιθανές θέσεις (η πέμπτη και η έκτη πλευρά δεν έπεφταν ποτέ λόγω του σχήματος) ήταν ο ψωμάς, ουδέτερη θέση κι ο κλέφτης, οπότε το «μυντήρι» επεδίκαζε και το ξύλο εκτελούσε. Μια φορά, σε παιχνίδι, που παίζαμε οι μικροί μαζί με τους μεγάλους (παιδιά τρία-τέσσερα χρόνια μεγαλύτερα μας), οι μεγάλοι μας είχαν κυριολεκτικά σακατέψει στο ξύλο. Φανταστείτε λοιπόν χαρές, όταν έπεσε και το μυντήρι και το ξύλο στα χέρια μας. Πέφτει ο πρώτος κλέφτης, μεγάλος. «Δέκα της βαράς φωτιάς», διατάζει το μυντήρι. Αυτός βέβαια δεν κάθισε να τις φάει και το 'βαλε στα πόδια. Για καμιάν ώρα τους κυνηγούσαμε με τις πέτρες αγριεμένοι. Της βαράς φωτιάς ήταν οι πιο δυνατές ξυλιές. Της Ελένης ήταν σαν δοξαριές, πάνω στην ανοιχτή παλάμη, πολύ φιλικές, από υποχρέωση. Του κλέφτη ήταν καρφωτές, με τη μύτη του ξύλου.

     Ποδόσφαιρο παίζαμε και τότε, μόνο που δεν ήταν το κατεξοχή παιχνίδι μας. Πιο συχνά παίζαμε «κουτί χωστό», μια μορφή κρυφτού, καθώς και τη μάινα και τις φάλιες, με μικρό τόπι, που τώρα έχω ξεχάσει τους κανόνες τους. Ευτυχώς υπάρχουν στην «αυτοβιογραφία» μου, το πρώτο μου έργο, που το έγραψα σε ηλικία είκοσι χρονώ. Κείνη την εποχή είχα μια συνάντηση με τον Κίμωνα Φράιερ, μεταφραστή του Καζαντζάκη και με ρώτησε αν είχα γράψει τίποτα. Εγώ του απάντησα με καμάρι πως είχα γράψει την αυτοβιογραφία μου. Δε γέλασε για να μη με προσβάλλει, όμως η έκπληξη του ήταν ολοφάνερη, πώς εγώ, τόσο μικρός, αποφάσισα να γράψω τέτοιο έργο. Σήμερα καταλαβαίνω καλύτερα την έκπληξη του. Ευτυχώς σήμερα, γιατί διαφορετικά ίσως είχα αποτρέψει τον εαυτό μου από ένα τέτοιο εγχείρημα και θα χανόταν για πάντα ένα πολύτιμο λαογραφικό υλικό. Διατηρώ βέβαια και τη ματαιόδοξη υστεροβουλία ότι θα γίνω τέτοιος συγγραφέας, ώστε μεταθανάτια ν' αξίζει τον κόπο να το εκδώσουν οι κληρονόμοι μου, αν δε το έχουν φάει εντωμεταξύ τα ποντίκια, παρατημένο καθώς είναι σε μια ντουλάπα στο χωριό μου, μαζί με τα ημερολόγια μου, άλλο δείγμα πρωτόλειας γραφής, που μαζί με την αυτοβιογραφία μου τα θεωρούσα σαν προπόνηση για τα βιβλία που επρόκειτο να γράψω μετά.

     Ο Μαρξ κάπου γράφει για κάτι χειρόγραφα του, ότι τα είχε αφήσει στην «αδυσώπητη κριτική των ποντικών». Το ίδιο είχα κάνει κι εγώ με την αυτοβιογραφία μου. Όταν γύρισα κάποιες διακοπές στο χωριό μου από την Αθήνα, βρήκα ένα από τα τρία τετράδια φαγωμένο στις άκρες από τα ποντίκια. Τα γράμματα μόλις που δεν είχαν πειραχτεί. Έτσι αποφάσισα να μη τ' αφήσω πια εκτεθειμένα στην αδυσώπητη κριτική τους και τα έβαλα μέσα σε σιδερένιο κουτί από μπισκότα. Παρόλο που λείπει το καπάκι, μέχρι τώρα την έχουν γλιτώσει. Εύχομαι, αν τελικά δεν δημοσιευτούν, ο λόγος να 'ναι που φαγώθηκαν από τα ποντίκια.

     'Αλλα παιχνίδια ήταν οι αλεκατρίδες, παιχνίδι κοριτσίστικο, που το παίζαμε καμιά φορά κι εμείς τα αγόρια, το λούκι, το κουτσό και το μπιζ. Το πώς παίζονταν, καθώς κι άλλα παιχνίδια που μπορεί να μου διαφεύγουν αυτή τη στιγμή, πρέπει να υπάρχει στην αυτοβιογραφία μου. Για τα παιδικά μας παιχνίδια έχει γράψει όπως μου είπε κι ο Γιάννης ο Δερμιτζάκης, του γιατρού ο γιος.

     Ήμουν 10-12 χρονών όταν επινοήσαμε το «μπουμ». Το μπουμ ήταν πόλεμος. Χωριζόμασταν σε δυο ομάδες, κρυβόμασταν, και ψαχνόμασταν μετά. Όποιος πρωτόβλεπε τον άλλο του φώναζε «μπουμ Γιάννη», ανάλογα με το ποιο ήταν το όνομα του κι αυτός εθεωρείτο νεκρός. Νικήτρια ήταν η ομάδα που είχε εξοντώσει όλα τα μέλη της αντίπαλης. Φυσικά συχνά υπήρχαν διαφωνίες για το ποιος φώναξε πρώτος, μια και πολλές φορές δύο αντίπαλοι βλέπονταν σχεδόν ταυτόχρονα. Καταλληλότερος χώρος για το μπουμ ήταν ο λόφος του Προφήτη Ηλία. Ολόκληρα απογεύματα αλωνίζαμε τις πλαγιές του, σωστοί αντάρτες. Δίναμε μάχες που σήμερα πολύ τις νοσταλγώ.

     Όλοι οι πιτσιρικάδες ήμασταν φοβεροί «κουμαρτζήδες». Τις διακοπές των Χριστουγέννων ήμασταν ολότελα ασύδοτοι, όμως αμέσως μετά, το κουμάρι ακολουθούσε μια φθίνουσα πορεία, μέχρι που σταματούσε εντελώς κάπου στα τέλη του Γενάρη, για να ξαναρχίσει πάλι τέλος του ερχόμενου Νοέμβρη. Παίζαμε δεκάρες, μια και το χαρτζιλίκι εκείνη την εποχή ήταν ασήμαντο. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος ήταν «γαλλικό». Παίζαμε όμως και χαρτιά, ζάρι και σβουράκι.

     Επειδή ο τζόγος ήταν μέσα στο αίμα μας και τα επί χρήμασι παιχνίδια περιορίζονταν αυστηρά γύρω από τις διακοπές των Χριστουγέννων, είχαμε επινοήσει άλλα παιχνίδια, όπου στη θέση των χρημάτων υπήρχαν άλλα αντικείμενα, όπως μπίλιες (βόλοι), πώματα από αναψυκτικά που τα λέγαμε «σιντεράκια» και φωτογραφίες ηθοποιών. Οι μπίλιες και τα πώματα παίζονταν μόρδος και πάσο, οι δε φωτογραφίες πάσο και κουρκουνιστά, το αντίστοιχο του κορώνα-γράμματα στις δεκάρες. Θυμάμαι που είχα γίνει κάποτε πλούσιος σε πώματα όταν ανακάλυψα πού πετούσαν τα σκουπίδια τους οι καφετζήδες. Γέμισα ένα κουβά βρώμικα, σκουριασμένα πώματα και τα έκρυψα πάνω στην ταράτσα του σπιτιού μας κάτω από μια σκάφη. Την επόμενη κιόλας μέρα μου τα κλέψανε κι ήμουν για μέρες απαρηγόρητος.

     Οι φωτογραφίες παίζονταν πάσο ως εξής: Φτιάχναμε μια μικρή σειρά με χώμα και πάνω εκεί τις στήναμε όρθιες, καρφώνοντας τις. Μετά «μπροκώναμε», πετούσαμε δηλαδή τα μπαλέτρια μας (πέτρες πλακωτές) προς μια γραμμή, που ήταν στην απέναντι πλευρά και σε κάποια απόσταση. Όποιου το μπαλέτρι έπεφτε πιο κοντά στη γραμμή, έπαιζε πρώτος. «Ξάμωνε» (σημάδευε) με το μπαλέτρι του και το πετούσε. Αν αυτό συμπαράσερνε στην πτώση του μια φωτογραφία, του ανήκε, όπως κι όλες όσες βρίσκονταν δεξιά. Μετά έπαιζε ο επόμενος.

     Κυκλοφορούσαν ανάμεσα μας η Βουγιουκλάκη γεμάτη γρατζουνιές, ο Μπάρκουλης μ' ένα μάτι, η Λάσκαρη με χαραγμένο το στήθος, ο Κακκαβάς με σπασμένο κεφάλι, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η ανταλλακτική τους αξία μειωνόταν στο ελάχιστο. Αρκεί η φωτογραφία να μην ήταν σκισμένη.

     Αυτά τα παιχνίδια κράτησαν μέχρι τα 15 μας. Μετά αρχίζαμε να συχνάζουμε στα καφενεία, ιδιαίτερα τα καλοκαίρια, όπου παίζαμε χαρτιά και τάβλι, προς αγανάκτηση των μεγαλύτερων παιδιών, που ήταν φοιτητές πια, οι οποίοι δεν είχαν τολμήσει να καθίσουν στο καφενείο παρά αφού τέλειωσαν το γυμνάσιο. "Εξελίξεις", τους λέγαμε, "εξελίξεις".

     Σήμερα, ούτε το ομαδικό παιχνίδι των χαρτιών, ούτε το δυαδικό παιχνίδι του ταβλιού, για να μη μιλήσουμε για τα παιχνίδια που ανάφερα προηγουμένως, υπάρχει. Τα σημερινά παιδιά είναι όλα τους καρφωμένα στις οθόνες των ηλεκτρονικών. Καθώς τα βλέπω θυμάμαι τα δικά μου παιδικά χρόνια, τότε που σκαρφαλώναμε στα βουνά και παίζαμε τους αντάρτες και τα λυπάμαι. Αυτά χτικιάζουνε μπροστά στις φωτεινές οθόνες, ενώ τα δικά μας πρόσωπα όλη τη μέρα τα 'βλεπε ο ήλιος και τη νύχτα τ' άστρα και το φεγγάρι. Μόνο ο ύπνος μας σταματούσε από τα παιχνίδια μας, γεμάτα κίνηση και ζωή. Ακόμη και ποδόσφαιρο παίξαμε μια πανσέληνο. Οι γονείς μας βέβαια μας έδερναν κάθε φορά που αργούσαμε να γυρίσουμε στο σπίτι, μόνο που τότε άξιζε τον κόπο.

     Και δεν διαβάζαμε;  Τα μαθήματα μας ελάχιστα. Διαβάζαμε όμως πολύ παραμύθια, στα 7-8 χρόνια μας, μετά «Γκαούρ Ταρζάν», «Γκρέκο, ο ήρως των γηπέδων» και προ παντός «Μικρό Ήρωα», με τις περιπέτειες του Παιδιού-Φάντασμα. Τι αποστασιοποιήσεις και πράσινα άλογα... Το τεύχος που σκοτώθηκε ο Διαβολάκος και το Ζουζούνι το διαβάζαμε μαζί μ' ένα φίλο μου, δώδεκα χρονώ κι οι δυο και χύναμε μαύρο δάκρυ.

     Κάπου σ' αυτή την ηλικία αρχίσαμε να διαβάζουμε «Μυστήριο» και «Μάσκα». Τα αστυνομικά δεν μας άρεσαν καθόλου, ενώ μας άρεσαν πάρα πολύ τα καουμπόικα. Την ίδια προτίμηση τη διατήρησα και μεγάλος, στις κινηματογραφικές ταινίες.

     Εξακολουθώ να πιστεύω, ότι αν στην εποχή μας υπήρχαν τα κόμικς κι η τηλεόραση, δεν θα γινόμουν ποτέ συγγραφέας. Το διάβασμα είναι η πρώτη προπόνηση για το γράψιμο. Ένας «Μικρός ήρωας» σε κόμικς, σαν αυτόν που κυκλοφόρησε αργότερα, όταν εμείς ήμασταν πια μεγάλοι, δεν θα μου πρόσφερε απολύτως τίποτα.

     Δεκατριών χρονών διάβασα το πρώτο μου μη παιδικό βιβλίο, το "Ουδέν Νεώτερον Από Το Δυτικό Μέτωπο" (Έριχ-Μαρία Ρεμάρκ). Με είχε τόσον εντυπωσιάσει, που τον επόμενο χρόνο έγραψα ένα αντιπολεμικό διήγημα. Το διάβασα στο σχολείο κι άρεσε πολύ.

     Το δεύτερο μου διήγημα το έγραψα είκοσι χρονών, φοιτητής. Ήταν ένα διήγημα πορνό, βασισμένο στην αληθινή ιστορία ενός φίλου μας, φαντάρου, που τον φιλοξενούσαμε τότε στις εξόδους του. Το διάβασαν τρεις-τέσσερις φίλοι. Την καλύτερη κριτική την άκουσα από τον φίλο μου τον Θόδωρα. "Όταν το διάβασα μου σηκώθηκε". Τώρα ισχυρίζεται ότι έχει το χειρόγραφο και το κρατά, λέει, για να μ' εκβιάσει αν κάποτε γίνω μεγάλος συγγραφέας.

     Το τρίτο μου διήγημα δεν το έχω γράψει ακόμη. (Σημ: οι γραμμές αυτές γράφονται το '91).

     Με τα κορίτσια τι γινόταν; Λίγο μας απασχολούσαν σ' αυτή την ηλικία. Μα μήπως τα βλέπαμε και καθόλου; Όλη μέρα σπίτι τους κάθονταν. Βοηθούσαν τις μανάδες τους, έπλεκαν, διάβαζαν. Μόνο στο σχολείο τα βλέπαμε και τα πειράζαμε στα διαλείμματα. Αργότερα βέβαια άρχισαν να μας ενδιαφέρουν και πολύ μάλιστα. Αλλά στο καφενείο δεν τολμούσαν να έρθουν κι η Ιεράπετρα δεν ήταν αυτή που είναι σήμερα, με τις καφετέριες και τις ντίσκο της και κάθε νεαρός και το παπάκι του. Έτσι έδιναν κι έπαιρναν τα πάρτι, που ήθελαν βέβαια πιο σχολαστική διοργάνωση από μιαν έξοδο σε ντίσκο, αποζημίωναν όμως περισσότερο. Αλλά για τις σχέσεις με το άλλο φύλο θα μιλήσουμε κι αργότερα.

4.δ.  ένδυση, υπόδηση, κόμμωση

     Στην ένδυση, την υπόδηση και την κόμμωση των μεγάλων στην παραπάνω περίοδο δεν παρατηρήθηκαν αξιόλογες μεταβολές, εκτός ίσως από το γεγονός ότι η γκαρνταρόμπα έγινε πιο πλούσια και πιο καινούρια, λόγω βελτίωσης της οικονομικής κατάστασης των χωριανών μου κι ο ρόλος των τσαγκάρηδων και των ραφτάδων περιορίστηκε στο να επιδιορθώνουν τα έτοιμα παπούτσια και ρούχα που αγόραζαν πια οι χωριανοί μου από την αγορά της Ιεράπετρας. Μόνο τον «σκούφο», την κλασική τραγιάσκα της εργατικής τάξης, έπαψαν να τον φορούν, εκτός από ελάχιστους γέρους, μεταξύ των οποίων κι ο πατέρας μου, που τον φορούν όμως τώρα πια μόνο στις γιορτές, μαζί με το καλό τους κουστούμι. Η κλασική κρητική θράκα έχει εξαφανιστεί από χρόνια. Ο πατέρας μου, γεννημένος το 1903, δεν τη φόρεσε ποτέ. Όμως ο παππούς, που πέθανε στα 70 του το 1933, δεν φόρεσε ποτέ του παντελόνια. Εγώ πάντως πρόλαβα πεντέξι γέρους στο χωριό μου, που φορούσαν θράκες. Ο τελευταίος τους πρέπει να πέθανε κάπου στα χρόνια της δικτατορίας.

     Η υπόδηση των μικρών ακολούθησεν ίδια γραμμή με την υπόδηση των μεγάλων. Τα παπούτσια που φορούσα, μέχρι περίπου τα δώδεκά μου χρόνια, ίσως και πιο ύστερα, μου τα 'φτιαχνε ο τσαγκάρης. Πίσω στο τακούνι και μπροστά στη μύτη είχαν ένα σεληνοειδές πέταλο, για να μη φθείρονται εύκολα. Όμως κάθε χρόνο τα παπούτσια μας, ταλαιπωρημένα από τις αναρριχήσεις μας στα βουνά και τα τρεξίματα μας, ήθελαν σόλιασμα. Έτοιμα παπούτσια, του εμπορίου, φόρεσα κάπου στο γυμνάσιο.

     Μπορεί με τα παιχνίδια μας να καταστρέφαμε τα παπούτσια μας, όμως τα συντηρούσαμε κιόλας. Με ποιο τρόπο; Περπατούσαμε ξυπόλυτοι. Εκείνη την εποχή, όλα τα παιδιά συνηθίζαμε κατά το τέλος της άνοιξης να βγάζουμε τα παπούτσια μας και να περπατάμε ξυπόλυτοι. Δεν βλέπαμε μάλιστα την ώρα να ζεστάνει ο καιρός και να «ξυπολυτωθούμε». Κατά καιρούς μας κάρφωναν διάφορα στις πατούχες, όμως αυτό δεν πρέπει να μας ενοχλούσε ιδιαίτερα, γιατί δεν διαθέτω καμιά σχετικήν ανάμνηση. Αυτό που όντως μας ενοχλούσε και το θυμάμαι πολύ καθαρά, ήταν η καυτή άσφαλτος τους ζεστούς καλοκαιριάτικους μήνες. Προσέχαμε όμως και βαδίζαμε στην άκρη του δρόμου, όπου υπήρχε λεπτή λουρίδα χώμα.
     Ένας συμμαθητής μου, που ήταν από πολύ φτωχήν οικογένεια, περπατούσε χειμώνα-καλοκαίρι ξυπόλυτος. Το δέρμα της πατούχας του είχε τόσο σκληρύνει, που είχε γίνει κυριολεκτικά σαν πετσί. Όταν περπατάγαμε στο δρόμο, κλωτσάγαμε άδεια κουτιά ή χαλίκια. Αυτός τα κλώτσαγε με το μεγάλο δάχτυλο του δεξιού του ποδιού, που ήταν το ίδιο αποτελεσματικό, όπως κι οι μύτες των παπουτσιών μας.

     Μια από τις τιμωρίες στις οποίες μας υπέβαλλαν οι δάσκαλοι μας, τους μήνες που ήμασταν «ξεπαπούτσωτοι», ήταν η φάλαγγα. Κάποτε ο δάσκαλος μας θέλησε να τιμωρήσει με φάλαγγα τον παραπάνω συμμαθητή μας "Μη τον χτυπάτε στη πατούχα, δεν πονάει καθόλου", τον καρφώσαμε μεις. "Καλύτερα χτυπήστε τον στην παλάμη", τιμωρία που για μας τους άλλους ήταν πολύ πιο ήπια από τη φάλαγγα, ακόμη κι από το «υπόγειο», το σκοτεινό μπουντρούμι που μας έκλειναν όταν ατακτούσαμε.

     Με την ενδυμασία τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Ενώ οι γαβριάδες του 18ου και του 19ου αιώνα κι απ' ό,τι ξέρω και τον μεσαίωνα, ντύνονταν όπως οι πατεράδες τους, μια τάση που υπάρχει και σήμερα, η ενδυματολογική εμφάνιση των παιδιών εκείνης της εποχής διέφερε από των μεγάλων. Και λέω η ενδυματολογική εμφάνιση, γιατί φαινόμασταν διαφορετικά ντυμένοι, παρόλο που τα παπούτσια μας, τα πουλόβερ, τα σακάκια και τα πουκάμισα μας δεν ήταν παρά μικρά αντίγραφα εκείνων που φορούσαν οι μεγάλοι. Αυτό που έδειχνε τη διαφορά ήταν το παντελόνι. Εμείς οι μικροί φοράγαμε «κοντά παντελόνια», χειμώνα-καλοκαίρι, που ήταν όπως τα σημερινά σορτς, μόνο που είχαν τιράντες. Όταν σε κάτι βαρυχειμωνιές το σκέφτομαι σήμερα, αναρωτιέμαι πως δεν κρυώναμε. Καταλήγω στο συμπέρασμα ότι μάλλον θα κρυώναμε, αλλά το θεωρούσαμε φυσικό. Πάντως το κοντό παντελόνι στοίχιζε λιγότερο κι έτσι ήταν μικρό έξοδο για τους γονείς μας.

     Εννοείται ότι πλούσια γκαρνταρόμπα δεν είχαμε. Τρία παντελόνια ήταν πολυτέλεια. Όταν σκιζόταν κανένα στα παλέματά μας ή καθώς σκαρφαλώναμε στα δέντρα, μας το μπάλωνε η μάνα μας. Ιδιαίτερα φθείρονταν τα πισινά, καθώς σερνόμασταν στα χώματα. Αν η φθορά τους ήταν πολύ μεγάλη, τους έβαζαν κι από ένα μεγάλο μπάλωμα, τους «καβάλους». Όμως, κατά πρώτο λόγο οι καβάλοι, και κατά δεύτερο τα μπαλώματα, αφαιρούσαν γόητρο από την οικογένεια και γι αυτό άρχισαν σιγά-σιγά, καθώς ανέβαινε και το βιοτικό επίπεδο, να σπανίζουν.

     Το πέρασμα στο μακρύ παντελόνι ήταν ένα σημάδι μετάβασης στην εφηβεία, που μπορεί να μη συνοδευόταν με ανάλογη διαβατήρια τελετή, όμως, όπως και το πρώτο μας ξύρισμα, μας γέμιζε υπερηφάνεια και μας έκανε να νιώθουμε άντρες. Θυμάμαι ακριβώς τη μέρα που φόρεσα μακριά παντελόνια. Ήταν τότε που ένας λούμπεν προλετάριος της Ιεράπετρας, γύριζε τους δρόμους φωνάζοντας. "Την Κυριακή στις 3 Νοεμβρίου, ψηφίσατε Καραμανλή, για να σώσετε τα σπίτια σας". Εννοούσε το κόμμα του, μια κι ο Καραμανλής τότε ήταν αυτοεξόριστος.

     Ήταν η 3η Νοεμβρίου του 1963, η πρώτη νίκη του Γεωργίου Παπανδρέου στις εκλογές.

     Η 10ετία του '60 πρέπει να ήταν κι η τελευταία που φορέθηκαν κοντά παντελόνια από τα παιδιά. Σήμερα βέβαια φοράνε τα καλοκαίρια σορτσάκια. Όμως το κοντό παντελόνι με τις τιράντες, ανήκει πια στο παρελθόν.

     Η ενδυμασία των κοριτσιών δεν έχει αλλάξει, αν εξαιρέσει κανείς τη μαθητική ποδιά, που, μαζί με τα καπέλα με την κουκουβάγια που φορούσαν τα αγόρια, εξαφανίσθηκαν επί κυβερνήσεως Παπανδρέου. Οι ποδιές επανήλθαν, όχι όμως και τα καπέλα για μας τους μαθητές, επανήλθε όμως το κοντό κούρεμα, όχι βέβαια από τον πάτο, όπως μας κούρευαν στο δημοτικό, εντούτοις όμως αρκετά κοντό ώστε η διάκριση να είναι ολοφάνερη.

     Μια από τις πιο φρικτές μου αναμνήσεις ήταν το κούρεμα από τον πάτο, ή με την «ψιλή» (μηχανή), όπως το έλεγαν. Μας κάθιζε στην καρέκλα ο Μιχάλης του μπαρμπέρη (το επάγγελμα ήταν οικογενειακό) κι εμείς τσιρίζαμε από τον πόνο καθώς η μηχανή τράβαγε τις τρίχες, εν μέρει γιατί δεν έκοβε καλά, και εν μέρει γιατί τα κεφάλια μας ήταν βρώμικα. Όταν τέλειωνε, για να μας αποζημιώσει, μας έριχνε άφθονη κολόνια στο κεφάλι, λέγοντας μας «με τσ' υγείες σου». Εμείς σηκωνόμασταν γρήγορα γρήγορα τρίβοντας το κεφάλι με την παλάμη μας, για να απλωθεί η κολόνια, που κάτω από τις δοσμένες συνθήκες λειτουργούσε και σαν αντισηπτικό, λέγαμε "ευχαριστώ" και τρέχαμε βολίδα να βρούμε την παρέα μας, ενώ ο πατέρας μας έβγαζε να πληρώσει.

     Και η ενδυμασία των γυναικών δεν άλλαξε, εκτός από το ότι το τσεμπέρι, όπως και ο σκούφος στους άνδρες, έχει περιοριστεί στις γριές, οι οποίες, αν είναι χήρες, φορούν ολοχρονίς τα μαύρα. Έχει χάσει εξάλλου τη λειτουργικότητα του, που ήταν να προφυλάσσει τις γυναίκες κατά τον θερισμό από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού. Τώρα οι αγροτικές εργασίες κατά το καλοκαίρι είναι ελάχιστες. Όσες γυναίκες εργάζονται στα θερμοκήπια είναι εκτεθειμένες στη ζέστη, όχι όμως στον ήλιο. Κι η κόμμωση έχει αλλάξει. Οι γυναίκες εξακολουθούν ν' αφήνουν μακριά τα μαλλιά τους, όμως δεν τα δένουν πια πλεξίδες, όπως πρώτα. Τέτοιες πλεξίδες τα έδενε και η μητέρα μου. Κάποτε, ενώ κοιμόταν, της έκοψα τη μία. Φοβήθηκα να της κόψω και την άλλη μη θυμώσει πολύ. Δεν θυμάμαι όμως τι έγινε μετά. Είχα μάλιστα ξεχάσει ολότελα το γεγονός και μου το θύμισαν κάτι γυναίκες, φίλες της μητέρας μου, σκασμένες στα γέλια.

     Οι άντρες είχαν κοντά μαλλιά και κοντές φαβορίτες, όπως και σήμερα. Οι νεολαίοι μόνο αφήναμε λίγο μακρύτερες τις φαβορίτες, προκαλώντας τις διαμαρτυρίες των γονιών μας. Όμως, κατεξοχή σημείο αντίθεσης με τους μεγάλους έγιναν τα μαλλιά, όταν οι μακρυμάλληδες γιεγιέδες έγιναν της μόδας, γύρω στα τέλη της δεκαετίας του '60. Ο πατέρας ενός φίλου μου, όταν αυτός γύρισε για κάποιες διακοπές στο χωριό, υποκρίθηκε ότι δεν τον γνώρισε, όταν τον είδε να 'χει μαλλιά που του φτάνανε σχεδόν μέχρι τους ώμους.

     Μετά τα μακριά μαλλιά, μόδα έγιναν τα γένια. Αυτή η μόδα όμως δεν προήλθε τόσο από τους χίπιδες και τους γιεγιέδες, όσο από τον Τσε Γκεβάρα και τους αντάρτες, κατά την επική εκείνη περίοδο του αντιδικτατορικού αγώνα της νεολαίας, οπότε τα πρότυπα της επανάστασης έγιναν αντικείμενο μίμησης και στην εμφάνιση. Στις αντιρρήσεις των γονιών μας είχαμε ατράνταχτο επιχείρημα: "Ρίξατε ποτέ καμιά ματιά σε κανένα εικόνισμα να δείτε το Χριστό πώς είναι;". "Ναι, αλλά εκείνα τα χρόνια ήταν άλλα". "'Αλλα είναι και τα δικά μας".

     Η μόνη περίπτωση να αφήσει κανείς μεγάλος γένια ήταν για λόγους πένθους, μαζί με το μαύρο περιβραχιόνιο. Τα γένια στις μεγάλες ηλικίες ήταν δείγμα χαμηλού status. Ένας μισοαλήτης από το διπλανό χωριό είχε μονίμως γένια. Έτσι οι «καθώς πρέπει» χωριανοί φρόντιζαν επιμελώς να ξεχωρίζουν, ξυριζόμενοι τακτικότατα. Κι εδώ οι οικονομικές αλλαγές άφησαν τη σφραγίδα τους. Τον πατέρα μου τον θυμάμαι επί χρόνια να ξυρίζεται μ' ένα ξυράφι σαν αυτά που έχουν οι κουρείς, που το ακόνιζε σε ένα τεντωμένο πετσί. Μετά εισέβαλαν και στο ξύρισμα τα «μιας χρήσης», ήδη από τις αρχές της 10ετίας του '60. Το πρώτο μου ξύρισμα το έκανα το '65, με ξυραφάκι. Όμως σ' αυτήν την «πρώτη γενιά» υπήρχε κάτι που δεν ήταν μιας χρήσης, η ξυριστική μηχανή. Πάνω εκεί προσαρμοζόταν το ξυραφάκι, μια επίπεδη επιφάνεια, που έκοβε κι από τις δυο μεριές. Στη δεύτερη γενιά το κλασικό ξυραφάκι με τη διπλή κόψη αντικαταστάθηκε με ένα εξάρτημα που είχε κάπου πέντε λεπίδες, που με ένα μοχλό έμπαιναν διαδοχικά σε θέση λειτουργίας. Τέλη της 10ετίας του '70, με την ανάπτυξη της πετροχημικής βιομηχανίας, ήρθε η τρίτη γενιά, τα ξυραφάκια μιας χρήσης, όπου η ξυριστική μηχανή αντικαταστάθηκε με πλαστική λαβή πάνω στην οποία είναι προσαρμοσμένο το ξυραφάκι, και μετά τη χρήση πετιούνται και τα δυο. Με κάλυμμα ή χωρίς κάλυμμα, με διπλή ή μονή λεπίδα, υπάρχουν σήμερα διάφοροι τύποι στην αγορά.

     Μια μόδα όμως που περιορίστηκε στους μεγάλους ήταν το μουστάκι. Τον πατέρα μου τον θυμάμαι με μουστάκι, που κατέβαινε κάτω από τα ρουθούνια του, σαν του Τσάρλι Τσάπλιν. Υπήρχαν κάποιοι χωριανοί που είχαν τέτοιο μουστάκι, προφανώς απομεινάρι μιας παλιάς μόδας. Οι περισσότεροι όμως δεν είχαν μουστάκι. Μουστάκι είχαν και κάποιοι νέοι «λαϊκοί», όμως μουστάκι κρητικό, που απλωνόταν τουλάχιστον μέχρι τις άκρες του πάνω χείλους. Οι λαϊκοί νεολαίοι ήταν συνήθως παιδιά χωρίς μεγάλη μόρφωση, το πολύ να είχαν βγάλει το λύκειο, άκουγαν κρητικά τραγούδια ή βαριά λαϊκά, από Καζαντζίδη και κάτω και ξεχώριζαν από την υπόλοιπη νεολαία που άκουγαν τα πολύ ελαφρά λαϊκά, ενώ περισσότερο την εύρισκαν με τα «ξένα», τη σημερινή ροκ.

     Στην ενδυμασία, η μόδα φαινόταν στα παντελόνια. Στα πουκάμισα οι αλλαγές ήταν αδιόρατες, κάπου στους γιακάδες. Κάποτε είχαν γίνει της μόδας τα «νάιλον» πουκάμισα, που είχαν το πλεονέκτημα ότι με σωστό άπλωμα μετά το πλύσιμο, δεν ήθελαν σιδέρωμα, όμως καθώς ήταν φοβερά ανθυγιεινά, γρήγορα εγκαταλείφθηκαν, κάπου στα μέσα της 10ετίας του '60.

     Στην παραπάνω δεκαετία, μοντέρνο παντελόνι ήταν η «καμ¬πάνα», που πήρε το όνομα από τα μπατζάκια του, τα οποία από το γόνατο και κάτω πλάταιναν σαν καμπάνα. Τις πιο πλατιές καμπάνες τις είχαν τα γυναικεία παντελόνια, που κάνανε την εμφάνισή τους στα τέλη της 10ετίας. Μέχρι τότε οι γυναίκες που τολμούσαν να φορέσουν παντελόνια ήταν ελάχιστες, οι χειραφετημένες, αυτές που είχαν μακρά παραμονή στην Αθήνα και τις οποίες οι χωριανοί, θέλοντας και μη τις ανέχθηκαν, όχι βέβαια χωρίς κουτσομπολιά. Σαν μόδα η καμπάνα έσβησε κάπου στα μέσα της 10ετίας του '70.

     Την ίδια δεκαετία καθιερώθηκαν στη μόδα τα μοντγκόμερι, κάτι σαν ναυτικά σακάκια με ξύλινα κουμπιά, τα μπλουτζίν, τα κοτλέ, τα στρατιωτικά τζάκετ κι οι στρατιωτικές αρβύλες. Από όλα αυτά έμειναν μόνο τα μπλουτζην, ενώ τα κοτλέ, αφού είχαν εξαφανισθεί για χρόνια, επανήλθαν στη μόδα με το κλείσιμο του 1990. Η μόδα επίσης συνδέθηκε και με τις φίρμες. Τέλη της δεκαετίας του '70 έγιναν πολύ της μόδας τα παντελόνια Le... και τα πουκάμισα La... Εννοείται βέβαια ότι όλες οι παραπάνω μόδες ήταν στο χωριό ξενόφερτες, από μας τους Αθηναίους, που ζούσαμε όλο το χρόνο στην Αθήνα, κυρίως σαν φοιτητές, και στο χωριό κατεβαίναμε μόνο για διακοπές.

4.ε. πολιτική

     Η πατρωνία, η πιο χαρακτηριστική μορφή πολιτικής σχέσης στην Ελλάδα, υπήρχε (και υπάρχει) σε αρκετά έντονη μορφή και στο χωριό μου. Μάλιστα στο γειτονικό Πάνω Χωριό οργίαζε και λένε χαρακτηριστικά ότι ο βουλευτής της Ιεράπετρας είχε βαφτίσει το μισό χωριό. Αρκετούς από τους βαφτισιμιούς του τους τακτοποίησε αργότερα σε θέσεις.

     Μια πιο διακριτική μορφή πατρωνίας ήταν η «υποχρέωση» που είχαν οι φτωχοί μεροκαματιάρηδες στους πλούσιους εργοδότες τους, που όλοι τους σχεδόν χωρίς εξαίρεση ανήκαν στη δεξιά, να ψηφίσουν δεξιό υποψήφιο.

     Εκτός από τις απειλές χρησιμοποιούσαν και τις γαλιφιές. Η καταδεκτική, ευπροσήγορη στάση των πλουσίων απέναντι στους φτωχούς, έμπαινε σε λειτουργία κάθε προεκλογική περίοδο. Οι φουκαράδες, κολακευμένοι από αυτή την καταδεκτικότητα των πλούσιων χωριανών τους, έπεφταν εύκολα θύματα της προεκλογικής τους προπαγάνδας. Μετά τις εκλογές βέβαια η κατάσταση άλλαζε. Οι φιλίες κόβονταν με το μαχαίρι. Πολύ χαρακτηριστική είναι η μαντινάδα που έλεγε ο συχωρεμένος ο Γιάννης ο Καθεγλάκης, που είχε το οικογενειακό παρατσούκλι «αραπατσάκος».

    Ίσαμε που 'χα αψήφιστα, που 'σαι Γιαννιό-Γιαννάκο
    κι απόκεια κι εποψήφισα, όξω αραπατσάκο.

     Σχετικά με την αντιμετώπιση των χωριανών μου από τους πολιτευτές, έχω ένα προσωπικό, πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα: Ήμουν μαθητής γυμνασίου, και όπως συμπεραίνω τώρα το περιστατικό πρέπει να συνέβη στις εκλογές του '64. Κατέβαινα από τη βιβλιοθήκη της κοινότητας του χωριού, που τότε στεγαζόταν στην πλατεία κι έπεσα πάνω σε μια προεκλογική συγκέντρωση. Ένας πολιτευτής μιλούσε σε μια μεγάλη ομάδα χωριανών μου. Όταν τέλειωσε, σηκώθηκε ένας τους να διατυπώσει τα αιτήματα τους:
 -"Θέλουμε να μας κάνετε..." Δεν τον άφησε να τελειώσει.
 -"Θα σας κάνουμε, θα σας κάνουμε", του είπε ανυπόμονα πριν καν ακούσει τι ήθελαν να τους κάμει.

     Κατά διαβολική σύμπτωση, μετά τις εκλογές, έπεσα πάνω σε μια συγκέντρωση με τον ίδιο πολιτευτή. Οι χωριανοί τού ζητούσαν να μεσολαβήσει ώστε να τους δοθούν κάποια χρήματα να τα κάνουν δεν θυμάμαι τι. Η απάντηση του καρφώθηκε για πάντα στο μυαλό μου:
 -"Δεν θα πάρετε πεντάρα τσακιστή".

     Καθώς γράφω αυτές τις γραμμές μου 'ρχονται στο μυαλό τα λόγια του ποιητή:

      Αγαπημένε μου λαέ, καλέ και τιμημένε,
      πάντοτε ευκολόπιστε, και πάντα προδομένε.

     Όπως είπα και πριν, οι πλούσιοι στο χωριό ήταν δεξιοί. Το βασικό αίτημα των φτωχών κεντρώων (οι αριστεροί ήταν μειοψηφία) ήταν πάντοτε να δοθεί μια καλύτερη τιμή στο λάδι. Ένας πλούσιος χωριανός μου, που έβγαζε τόνους λάδι, είπε κάποτε στο καφενείο. "Γιατί ν' ακριβήνει το λάδι; Μια χαρά είναι η τιμή του". Σαν δεξιός, έπρεπε να αντιταχθεί στα αιτήματα των κεντρώων. Αυτό πια δεν ήταν πολιτικός φανατισμός, ήταν κρετινισμός.

     Η βασική παράμετρος του status είναι και στο χωριό μου και παντού νομίζω, ο πλούτος. Και μια κι οι πλούσιοι ήταν δεξιοί, η εμμονή στη δεξιά ήταν εμμονή στο status, το οποίο ένιωθαν να αποκτούν ανακλαστικά και οι λιγότερο ευκατάστατοι. Ότι βέβαια ένας κεντρώος, τουλάχιστον στην 10ετία του '50, θεωρείτο κρυφοαριστερός, διευκόλυνε προς αυτή την κατεύθυνση. Έτσι οι δεξιοί μένανε πάντα φανατικά προσκολλημένοι στην πολιτική τους ιδεολογία. Μεταστροφή πλούσιου δεξιού στο Κέντρο πρέπει να ήταν σπάνιο πράγμα κι εγώ τουλάχιστον δεν ξέρω καμιά περίπτωση. 

4.στ. εκκλησιασμός και γιορτές

     Ο εκκλησιασμός, από μορφή λατρείας του θείου, έχει ξεπέσει σε ένα θεσμό με μια φοβερή αδρανειακή δύναμη, που εξυπηρετεί περισσότερο άλλες ανάγκες παρά τη λατρεία του θεού. Στα χωριά είναι ένα περίπου κοσμικό γεγονός, όπου οι γυναίκες, αποκλεισμένες από τους δημόσιους χώρους του χωριού όλη την εβδομάδα, μπορούν να βαφτούν, να στολιστούν και να κάνουν την εμφάνιση τους. Το ανδρικό εκκλησίασμα, επειδή δεν έχει να καλύψει τέτοιες ανάγκες, είναι σχετικά ολιγομελές σε σχέση με το γυναικείο. Οι μεγάλες ηλικίες έχουν επίσης την πλειοψηφία, μια και, σύμφωνα με μια παροιμία που την αναφέρει και ο Καζαντζάκης, «όταν γεράσει ο διάβολος καλογερεύει». Πάντως αληθινά κατανυκτική στάση έχουν οι γριές, οι οποίες συχνά, κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, σταυροκοπιούνται μέχρι το πάτωμα, ενώ οι γέροι παρακολουθούν σιωπηλοί, με τη γαλήνια έκφραση του ανθρώπου που έχει κάνει το καθήκον του. Όσο για τα παιδιά, γι' αυτά ο εκκλησιασμός είναι ένα πρόσθετο οικογενειακό καθήκον. Όταν ήμουν μικρός μας πήγαιναν υποχρεωτικά οι δάσκαλοι μας κάθε Κυριακή στην εκκλησία, συντεταγμένους στη γραμμή. Τώρα αυτό έχει πια καταργηθεί. Πάντως οι γονείς που πηγαίνουν στον εκκλησιασμό συνήθως παίρνουν μαζί τους και τα παιδιά τους, χωρίς αυτά να δείχνουν καθόλου ενθουσιασμό. Το μεν σώμα τους βρίσκεται μέσα στην εκκλησία, ο δε νους τους έξω, στο παιχνίδι. Ενώ τις Κυριακές το εκκλησίασμα είναι αρκετά ολιγομελές, τις γιορτές αυξάνει σημαντικά.

     Την Μεγάλη Παρασκευή μάλιστα και το Μεγάλο Σάββατο γίνεται σωστή κοσμοσυρροή. Είναι μια ευκαιρία να δούμε παλιούς συμμαθητές και φίλους, που το πιο πιθανό είναι ότι δεν θα τους ξαναδούμε παρά μόνο το επόμενο Πάσχα. Τέτοιες μεγάλες γιορτές προτιμάει συνήθως κανείς για να μεταλάβει.

     Το χωριό έχει τρεις εκκλησίες, την Παναγία, που χτίστηκε μετά το 1950, αφού για την ανοικοδόμηση της επί χρόνια πρόβαλε εμπόδια ένας πλούσιος γείτονας που θα του έκοβε τη θέα, τον Αφέντη Χριστό, που είναι διμάρτυρη μαζί με τον Άγιο Χαράλαμπο, και την Αγία Τριάδα, που η αυλή της ήταν το γήπεδο μας σε όλη τη διάρκεια των παιδικών μου χρόνων. Εκεί παίζαμε μπάλα, εκεί κουμάρι, εκεί κουτί-χωστό. Σήμερα είναι κτισμένο τοιχάκι ενδιάμεσα και δε μπορεί πια να χρησιμοποιηθεί σαν γήπεδο.

     Εκτός από αυτές τις εκκλησίες υπάρχουν και πολλά ξωκλήσια, που ανήκουν στην ενορία του χωριού. Αυτά είναι ο Προφήτης Ηλίας, η Αγία Παρασκευή, η Αγία Κυριακή, που φτιάχτηκε κάπου το '60 στη θέση μιας παλιάς, ερειπωμένης εκκλησίας, το 'Αγιο Πνεύμα, η Παναγία η Ευαγγελίστρια, ο 'Αγιος Αντώνιος κι η Παναγία στα όρη (Θριπτή).

     Οι γιορτές μας άρεσαν υπερβολικά, σε μας τα παιδιά. Όχι μόνο γιατί δεν κάναμε σχολείο, ή γιατί λέγαμε τα κάλαντα, Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα, του Λαζάρου και τη Μεγάλη Παρασκευή και μαζεύαμε λεφτά, ή γιατί τρώγαμε γλυκά. Μας άρεσαν κυρίως γιατί ήταν συνδεμένες με έθιμα, η τήρηση των οποίων έπεφτε κυρίως στις πλάτες μας.

     Και πρώτα απ' όλα, οι Απόκριες. Εκείνη την εποχή, παρόλο που υπήρχε πολύ γλέντι, δεν μασκαρεύονταν οι μεγάλοι, αλλά εμείς τα παιδιά. Και δεν είχαμε βέβαια τις εξεζητημένες στολές που διαθέτει σήμερα η αγορά, αλλά φορούσαμε ό,τι κουρέλια βρίσκαμε, μουτζουρώναμε τα μούτρα μας με καπνιά από τις καμινάδες, και ξαμολιόμασταν μπουλούκια-μπουλούκια στα σπίτια, σε πολλά από τα οποία, παρά το έθιμο, δεν γινόμασταν δεκτοί. Κάναμε κάτι φρικιαστικές ορχήσεις, προσπαθώντας να τρομάξουμε τα μωρά και τα μικρά παιδάκια του σπιτιού, τρώγαμε τα γλυκά που μας έδιναν και «άντε, καλά σας είναι τώρα», μας έδιωχνε στο τέλος ανυπόμονη η σπιτονοικοκυρά. Φεύγοντας, κάποιοι από μας βούταγαν και κάτι. Αθώα πράγματα, βέβαια, όχι αληθινές κλεψιές. Εγώ κι η παρέα μου κατηγορηθήκαμε κάποτε ότι κλέψαμε ένα ψωμί και γλιτώσαμε την τιμωρία από το δάσκαλο «λόγω αμφιβολιών». Έτσι κι αλλιώς ήμασταν αθώοι.

     Τη Μεγαλοβδομάδα, εκτός από την κατασκευή των πυροτεχνημάτων, για τα οποία έχω μιλήσει, μαζεύαμε κι «αγκαλιές» (δεμάτια) ξύλα για τη «φουνάρα», τη φωτιά που θα καίγαμε τον Ιούδα, το Μεγάλο Σάββατο. Τον Ιούδα τον φτιάχναμε μόνοι μας, μ' ένα παλιό παντελόνι και ένα παλιό πουκάμισο, τα οποία παραγεμίζαμε με άχυρα. Για κεφάλι βάζαμε ένα φλασκί, στο οποίο φοράγαμε και ένα παλιό σκούφο. Τις αγκαλιές τα ξύλα τα μαζεύαμε από το βουνό, κόβοντας σκίνα με μπαλταδάκια, πολλές φορές όμως τις ζητάγαμε από τα σπίτια, αφού προετοιμάζαμε το έδαφος φωνάζοντας σαν τελάληδες «μιαν αγκαλιά στη φουνάρα». Αν δεν μας έδιναν κλέβαμε από τις ταράτσες, όπου τις είχαν φυλαγμένες για την παραστιά.

     Το κάψιμο του Ιούδα, όπως κι η λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου, γινόταν ανέκαθεν στην Αγία Τριάδα, γιατί μόνο εκεί υπάρχει χώρος για το στήσιμο της φουνάρας, ενώ όλες οι άλλες λειτουργίες γίνονται στην ευρύχωρη εκκλησία της Παναγίας, που χωράει ένα σωρό κόσμο. Στα εκκλησάκια γίνεται εκκλησιασμός μόνο όταν γιορτάζει ο άγιος τους.

     Ακόμη, εμείς τα παιδιά, τη Μεγαλοβδομάδα σηκώναμε τα εξαπτέρυγα στην περιφορά του επιταφίου και, σαν πρόσκοποι, στεκόμασταν τιμητική φρουρά. Οι υπόλοιποι ήταν απασχολημένοι με το να πετάνε πυροτεχνήματα. Στόχος ήταν ο οποιοσδήποτε, γριές, γέροι, άλλα παιδιά, τα κορίτσια (με σαδισμό απολαμβάναμε τα τσιρίγματά τους κάθε φορά που έσκαγε ένα παρτατζίκι στα πόδια τους), συχνά δε κι ο παπάς. Ο παπάς του Πάνω Χωριού είχε υποφέρει τα πάνδεινα, ενώ ο δικός μας αρνήθηκε να λειτουργήσει ένα Μεγάλο Σάββατο στην Αγία Τριάδα. Η νοσταλγία όμως ήταν μεγάλη και γι' αυτό κάποιοι έφεραν μια τηλεόραση και από εκεί άκουσαν την λειτουργία, και όταν ειπώθηκε το «Χριστός Ανέστη» έβαλαν φωτιά στη φουνάρα.

     Τη Πεντηκοστή τέλος, που η λειτουργία γινόταν επίσης στην Αγία Τριάδα, εμείς τα παιδιά πηγαίναμε σε μια κοντινή ρεματιά και κόβαμε μυρτιές, τις οποίες έστρωναν μπροστά τους οι εκκλησιαζόμενοι και γονάτιζαν, σε κάποια φάση της λειτουργίας. Μεγάλο πανηγύρι γίνεται του Σταυρού, στις 14 του Σεπτέμβρη, στα Όρη. Ο εκκλησιασμός γίνεται σε ένα εκκλησάκι στην πιο ψηλή κορφή, κάπου 1200 μέτρα όπως είπαμε και τρεις ώρες ποδαρόδρομο σε ένα μικρό ανηφορικό δρομάκι. Το ξεκίνημα γίνεται τρεις ή τέσσερις η ώρα τη νύχτα. Όταν φτάνουμε είμαστε ξεπνεμένοι, όμως το θέαμα αποζημιώνει, καθώς βλέπουμε, τα παράλια της Κρήτης σαν από αεροπλάνο. Η ανατολή του ηλίου είναι ένα πανόραμα.

     Για πρώτη φορά πήγαμε μαθητές δευτέρας Λυκείου. Αφού απολαύσαμε λίγο τη θέα χωθήκαμε σε μια αίθουσα δίπλα στην εκκλησία, γιατί έκανε φοβερό κρύο. Ήμασταν πατείςμε-πατώσε. Τότε είδα για πρώτη φορά άνθρωπο να κοιμάται όρθιος, τον φίλο μου τον Θόδωρα. Εκεί που στεκόταν όρθιος, ξαφνικά σωριάζεται χάμω. Εμείς βάλαμε τα γέλια. 'Ανοιξε τα μάτια του και μας κοίταξε χαμένα σαν αγουροξυπνημένος. Από τότε ξέρω ότι το «κοιμάσαι όρθιος» μπορεί να μην είναι μόνο σχήμα λόγου.

4.ζ. προλήψεις & δεισιδαιμονίες

     Η χριστιανική θρησκεία, στη συνείδηση του μεγάλου πλήθους των πιστών, εξαντλείται στη μεταφυσική της. Οι δαίμονες, οι πατασμοί, είναι μια συνεχής απειλή κι ο φόβος του θανάτου και της μεταθανάτιας τιμωρίας είναι που οδηγεί τις μεγάλες ηλικίες στον κυριακάτικο εκκλησιασμό. Αυτή η πλευρά της χριστιανικής μεταφυσικής ασκούσε εξάλλου ένα παιδευτικό χαρακτήρα στα παιδικά μας χρόνια. Περισσότερο η κόλαση, σαν απειλή, παρά ο παράδεισος, σαν υπόσχεση, λειτουργούσαν αποτρεπτικά στις παιδικές μας αταξίες: στα αθώα ψέματα μας και στις «κλεψές», αλλά προ παντός στις ύβρεις των θείων που μαθαίναμε από τους μεγάλους, οι οποίοι σε στιγμές οργής δεν ένιωθαν καμιά αναστολή μπροστά στην επαπειλούμενη μεταθανάτια τιμωρία. Εμείς επειδή όσο να 'ναι φοβόμασταν, στη θέση των αγίων βάζαμε μανάδες και θειάδες.

     Τόσο πολύ θεωρούσα τη θρησκεία σαν αποτρεπτικό παράγοντα για τις βρισιές και τις αισχρολογίες ώστε, όταν στα δεκατέσσερά μου σταμάτησα να πιστεύω, πρώτη μου αντίδραση ήταν να σταματήσω να βρίζω. «Αν δεν υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται» διάβαζα τότε στον Ντοστογιέφσκη κι η ιδέα πως ο κόσμος θα μπορούσε να πέσει σε μια κατάσταση ηθικής αναρχίας με γέμιζε αποτροπιασμό. Αυτή η ιδέα δεν με έφερε κοντύτερα στην πίστη, συνειδητοποίησα όμως ότι το θεμέλιο της σταθερότητας των κοινωνικών σχέσεων που είναι η ηθική, θα 'πρεπε να θεμελιωθεί εντεύθεν, μέσα μας κι όχι εκείθεν, στο υπερπέραν. Αυτά τα 'χε πει βέβαια πριν από δυο αιώνες ο Καντ, εγώ όμως τότε δεν το ήξερα.

     Η χριστιανική θρησκεία, σαν πρακτική, ξεφεύγει ασφαλώς από το γράμμα των γραφών, πράγμα που συμβαίνει εξάλλου με κάθε θρησκεία (Μεγάλη και μικρή παράδοση). Ο πολυθεϊσμός έχει εισχωρήσει στον χριστιανισμό με τη μορφή του άγιου προστάτη και του άγιου θαυματουργού. Ακόμη κι ο ανιμισμός έχει επιβιώσει με τη μορφή της θαυματουργής εικόνας, του τίμιου ξύλου, του φυλακτού. Προστάτης του εμπορίου, όπως ήταν ο Ερμής, ή προστάτης της γεωργίας, όπως ήταν η Δήμητρα, δεν υπάρχει, υπάρχει όμως ο άγιος Νικόλαος, προστάτης των ναυτικών, η αγία Βαρβάρα, προστάτης του πυροβολικού, η αγία Παρασκευή, που θεραπεύει τους τυφλούς και, γιατί όχι, ο άγιος Βαλεντίνος, ο προστάτης των ερωτευμένων. Πάντως γενικά στους χριστιανούς αγίους δεν υπάρχει εξειδίκευση ως προς τα θαύματα και τα αντικείμενα προστασίας τους. Κάθε άγιος, ειδικά αν βρίσκεται κάπου κοντά εκκλησία του, μπορεί να προστατεύει τον καθένα κι από κάθε τι, κυρίως από αρρώστιες, προπαντός αν η προσευχή που του απευθύνουμε συνοδεύεται κι από ένα τάξιμο, συνήθως αρτοπλασία ή προσφορά του νοσούντος μέλους ή οργάνου του σώματος σε μικρές ανάγλυφες λεπτές πλάκες, ασημένιες ή χρυσές, μια πρακτική που όλο και φθίνει.

     Οι πιστοί όμως, και κυρίως οι γυναίκες, δεν θυμούνται τους άγιους μόνο όταν τους έχουν ανάγκη. Τους ανάβουν συχνά τα καντήλια, κυρίως στα ξωκλήσια και με την ευκαιρία μαζεύουν και λίγα χόρτα από τα γειτονικά χωράφια. Ακόμη, κάθε φορά που θα περάσουν κοντά από εκκλησία, πρέπει απαραίτητα να σταυροκοπηθούν, όπως και όταν ακούσουν τις καμπάνες. Σταυροκοπιούνται επίσης και πριν το φαγητό, που παλιά πρέπει να ήταν ο επίλογος μιας προσευχής που στις μέρες μας έχει εκλείψει. Η προσευχή, εκτός όταν γίνεται κατά την επίσκεψη σε εκκλησία, οπότε απευθύνεται στον άγιο της, απευθύνεται συνήθως σ' ένα από τα μέλη της αγίας Τριάδας, κατά προτίμηση στο Χριστό και στη Παναγία. Παλιά γινόταν και το πρωί, μπροστά στο εικόνισμα ή με κατεύθυνση την ανατολή, τώρα όμως περιορίζεται μόνο το βράδυ. Θυμάμαι όταν ήμουν μικρός, που με έβαζε με το ζόρι η μητέρα μου να κάνω την βραδινή μου προσευχή, Εγώ, με βλέφαρα σαν μολύβι από τη νύστα, έλεγα μια προσευχή που δεν θυμάμαι παρά μόνο το τέλος της: «κι ότινα ξυπνήσω, να σηκωθώ πρωί-πρωί, να σε δοξολογήσω». Με την τελευταία λέξη σωριαζόμουν κοιμισμένος πάνω στο κρεβάτι. Η μητέρα μου κάθε βράδυ θυμιάτιζε τα εικονίσματα, και μετά έβγαινε έξω από το σπίτι και θυμιάτιζε κατά τη μεριά του προφήτη Ηλία, μουρμουρίζοντας την προσευχή της. Ελάχιστες είναι οι γυναίκες, κυρίως γριές, που εξακολουθούν και σήμερα να κάνουν το ίδιο.

     Τα εικονίσματα βρίσκονται συνήθως κρεμασμένα στον τοίχο όπου είναι η κεφαλή του κρεβατιού. Στα σίδερα της κεφαλής του κρεβατιού (τα παλιά κρεβάτια ήταν συνήθως σιδερένια) κρεμάγανε συχνά και μικρά κονισματάκια, στο μέγεθος της παλάμης. Ένας τέτοιος άγιος Χαράλαμπος κρεμόταν επί χρόνια στο κρεβάτι μου. Τον είχα βρει όταν ήμουν μικρός, στην άκρη ενός μονοπατιού, τη μέρα της γιορτής μου. Τα κονίσματα τα στολίζουν ακόμη με «μάτσα», μικρά μπουκέτα από αρισμαρί (δενδρολίβανο), αβάσαρμο (δυόσμο), ζουμπούλι, μαντζουράνα, μοσκόχορτο και λεβάντα που τα μοιράζουν στην εκκλησία την Κυριακή της Σταυροπροσκύνησης, καθώς και με τους βαγιάτικους σταυρούς, σταυρούς από βάγια που τους μοιράζουν στην εκκλησία την Κυριακή των Βαΐων μαζί με ένα κλαδάκι ελιάς. Φανταστείτε την έκπληξη μου όταν κάποιο Πάσχα, γυρνώντας σπίτι με άδεια από τον στρατό, βρήκα τον «Εσταυρωμένο» του Νταλί, έναν από τους πίνακες που κουβάλησα με τ' άλλα μου συμπράγκαλα στο χωριό, όταν, έχοντας πάρει το πτυχίο μου, τα μάζεψα και κατέβηκα κάτω (17 Νοέμβρη 1972, ένα χρόνο ακριβώς πριν...) στολισμένο με βάγια. Ο σταυρωμένος αυτός Χριστός, με μια κλίση σχεδόν εξήντα μοιρών, ιδωμένος από ψηλά, διάβασα κάπου ότι συμβολίζει την εγκατάλειψη του Χριστού από τους ανθρώπους. Τα βάγια αυτά της μάνας μου ήταν μια θριαμβευτική διάψευση.

     Η θρησκευτική πίστη συνδεόταν συχνά σχεδόν αξεδιάλυτα με διάφορες προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Κάποιες μάλιστα είμαι σίγουρος ότι δεν τις πίστευαν πια οι μεγάλοι, αλλά μας τις επέσειαν σαν απειλή, σε μας τα παιδιά, όπως το ότι το χέρι που «δίνει πίτες» (μουτζώνει) δεν λιώνει στο μνήμα.

     Το σημάδι του σταυρού λειτουργούσε αποτρεπτικά για τα δαιμόνια. Πριν κοιμηθώ έκανε η μητέρα μου πάνω στο μαξιλάρι με την παλάμη της, το σημάδι του σταυρού, καθώς και μπροστά στο στόμα μου κάθε φορά που χασμουριόμουν. Όταν λουζόμουν, έπρεπε απαραίτητα να μου ρίξει αλάτι. Και την πρωτοχρονιά, έπρεπε να προσέχουμε τις πόρτες μη μπει κανένας γάτος και μας κάνει το ποδαρικό. Με προειδοποιούσε επίσης να μη κάνω επισκέψεις αυτή τη μέρα σε ξένα σπίτια, μη μπω πρώτος μέσα. Αν πήγαινε κακά η χρονιά τους, εμένα θα βλαστημούσαν που τους έκανα το ποδαρικό.

     Πολύ κυκλοφορούσαν εκείνη την εποχή τα ξόρκια, για το μάτιασμα κυρίως. Μεταδίδονται από άντρα σε γυναίκα, και αντίστροφα, μόνο προφορικά. Η μητέρα της νύφης μου και μια θεια μου με σταύρωσαν για να μου μάθουν ένα ξόρκι. Το λαογραφικό μου ενδιαφέρον δεν ήταν επαρκές κίνητρο για να το απομνημονεύσω κι έτσι εγκατέλειψαν την προσπάθεια. Πάντως τέτοιου είδους ξόρκια ήταν αμφίβολης αποτελεσματικότητας, γιατί η μητέρα μου, όταν νόμισε κάποτε ότι μ' είχαν ματιάσει, με πήγε για πιο σίγουρα σ' έναν παπά, ένα γέρο Πισκοπιανό, να με ξεματιάσει.

     Μαγικές πρακτικές, είτε λευκής είτε μαύρης μαγείας, δεν άκουσα ποτέ να γίνονται στο χωριό μου. Λεγόταν μόνο η πρακτική ενός ερωτικού γητέματος, που είναι άγνωστο αν χρησιμοποιήθηκε ποτέ. Αν κάποια ήθελε να «τυλίξει» κάποιον που της γυάλιζε, έφτιαχνε κουλουράκια βάζοντας λίγο από τα έμμηνα της και τον φίλευε. Αν επιζούσε σίγουρα θα την ερωτευόταν.

     Μια μαγική πρακτική που ασκούσαμε εμείς τα παιδιά, και μάλλον την πιστεύαμε μόνο εμείς, ήταν η παρακάτω: Όταν μας έβγαινε ένα δόντι, το βάζαμε στην κουφάλα ενός τράφου (τοίχος με πέτρες χωρίς τσιμέντο, για τη δημιουργία αναβαθμών) και λέγαμε το παρακάτω ξόρκι: "πάρε ποντικέ το δόντι μου και δωσ' μου σιδερένιο, να κουκαλίζω το ψωμί, το παξιμαγδελένιο".

     Όταν συναντούσαμε στο δρόμο κανένα παπά, ήταν κακοσημαδιά για μας τους μαθητές. Σίγουρα κάποιος καθηγητής θα μας έβγαζε στο μάθημα. Για να ξορκίσουμε το ενδεχόμενο, πιάναμε τ' αχαμνά μας. Θυμάμαι ακόμη τη σκοτεινή, φαρμακερή ματιά που μας έριξε ο παπά-Γιωργάκης, όταν περνώντας πλάι του τα πιάσαμε, χωρίς να έχουμε την προνοητικότητα να τον αφήσουμε να προσπεράσει. Αυτός ο παπά-Γιωργάκης είναι ένας γραφικός τύπος, όλο σόκιν ανέκδοτα και καμάκι στις τουρίστριες! 'Ακουσα ότι μπήκε κάποτε ξώφυλλο σ' ένα ξένο περιοδικό. Μετά από χρόνια που βρέθηκα μαζί του σ' ένα συγγενικό σπίτι, μας τρέλανε στα σόκιν ανέκδοτα.

     Τα φαντάσματα συνδέονταν πάντοτε με βίαιους ή μη αποδεκτούς θανάτους. Ένας δάσκαλος άκουσε το δυνατό χτύπημα από χάρακα πάνω στην έδρα της αίθουσας διδασκαλίας μιας νέας κι όμορφης δασκάλας, που είχε πεθάνει πριν από λίγες μέρες. Όταν πήγε εκεί δεν βρήκε κανένα.

     Στη σιδερένια καμάρα (γέφυρα) έβγαινε ένα βόδι με φώτα στα κέρατα κάθε βράδυ, μετά από ένα θανατηφόρο τροχαίο ατύχημα, το τρίτο κατά σειρά μέσα σε τρία χρόνια. Ένας χωριανός έφτασε ένα βράδυ πανικόβλητος στο χωριό, γιατί του έσβησε το μηχανάκι ακριβώς πάνω από τη γέφυρα. Η ερμηνεία που δώσαμε ήταν ότι καθώς φοβόταν, γκάζωσε πολύ τη μηχανή με αποτέλεσμα να του μπουκώσει. Την έσυρε τρέχοντας καμιά εκατοστή μέτρα και ξανάβαλε μπροστά. Κάποια νύχτα, μια ομάδα μαθητές που προπορεύονταν με τα ποδήλατα τους, κατατρόμαξαν τους υπόλοιπους κρεμώντας ένα άσπρο σεντόνι σ' ένα δέντρο δίπλα στη γέφυρα.

Ότι εγώ δεν πίστευα με προφύλασσε από τέτοιους φόβους. Έτσι περνούσα άφοβα απ' αυτή τη γέφυρα, συχνά μόνος μου. Κι όταν πέθανε η μητέρα μου, τη μέρα που τη θάψαμε, μια φεγγαρόλουστη βραδιά, τα βήματα μου με έφεραν στο νεκροταφείο, πάνω στο μνήμα της. Στον τελευταίο αποχαιρετισμό ήθελα να 'μαστε μόνοι. Κανένα φάντασμα, ακόμα κι αν υπήρχε, δε φάνηκε.

     Στη μνήμη μου είχα συγκρατήσει και επανέφερα διαρκώς την τελευταία εικόνα από το πρόσωπο της, μέσα στην άρκλα (κάτι σαν τσιμεντένια δεξαμενή), πριν βάλουν από πάνω την πλάκα, γιατί στο χωριό μας δεν τους θάβουν τους νεκρούς μέσα σε χώμα. Μετά από δύο χρόνια περίπου, όταν μας ειδοποίησαν, πήγαμε με τον πατέρα μου και τον νεκροθάφτη να την ξεθάψουμε. Ανοίξαμε την πλάκα και, στη θέση που θυμόμουν το σαν κοιμισμένο πρόσωπο της, βρισκόταν τώρα το γυμνό κρανίο με το σαρδόνιο χαμόγελο. Με σκοινιά ανεβάσαμε πάνω τη κάσα, με προσοχή μη σπάσει καθώς ήταν μισοσαπισμένη, βγάλαμε έξω τον σκελετό, πλύναμε τα κόκαλα με κρασί, τα βάλαμε σε κούτα και τα τοποθετήσαμε στον οικογενειακό μας τάφο, που 'χε φροντίσει ο πατέρας μου και φτιάξαμε λίγο μετά το θάνατο της. Όσοι δεν έχουν τέτοιο τάφο, τα κόκαλα τους φυλάσσονται στο οστεοφυλάκιο. Παρόλο που τον πρώτο καιρό την έβλεπα συχνά στον ύπνο μου, δεν είχα καμιά ένδειξη ότι με επισκεπτόταν σαν φάντασμα.

     Δεν είχε συμβεί όμως το ίδιο και με την γιαγιά μου. Όταν πέθανε, το 1962, επί μήνες ακούγαμε χτύπους στις πόρτες, στα παράθυρα και σ' ένα άδειο βαρέλι που ήταν έξω στην αυλή. Κάναμε τη σκέψη, θέλοντας περισσότερο να ξορκίσουμε τους φόβους μας, ότι επρόκειτο για συστολές-διαστολές. Όμως εκ των υστέρων σκέφτομαι ότι μπορεί να 'τανε και φάντασμα, φασαριόζικο φάντασμα, poltergeist -έχω γράψει γι' αυτό στο βιβλίο μου «Παραψυχολογία». Μόνο που σ' αυτή την περίπτωση η γιαγιά μου δεν ερχόταν από το υπερπέραν, αλλά ξετρύπωνε κάπου από το παιδικό μου υποσυνείδητο.

     Σήμερα, οι περισσότερες προλήψεις έχουν ατονήσει, και παρόλο που υπάρχει ένας αταβιστικός φόβος του σκοταδιού, δε νομίζω να πιστεύει πια κανείς στα φαντάσματα.

4.η. θεραπευτικές αγωγές

     Στο χωριό μου, κείνα τα χρόνια, οι ιατρικές φροντίδες ήταν υπόθεση της οικογένειας περισσότερο παρά του γιατρού. Οι δυο γιατροί που είχαμε στο χωριό καλούνταν μόνο για σοβαρά περιστατικά. Τα συνηθισμένα κρυολογήματα θεραπεύονταν με «βραστάρια», κυρίως φασκομηλιά, βεντούζες απλές ή «κοφτές» (χαραζόταν με ξυράφι το δέρμα περιφερειακά της βεντούζας κι έβγαινε μαύρο αίμα) επάλειψη ιωδίου στη πλάτη (έπρεπε μόνο να μην επαλειφθεί η σπονδυλική στήλη) και εντριβές. Για εντριβή χρησιμοποιούσαν πετρέλαιο, οινόπνευμα ή ρακή και μάλιστα πρωτόρακη, που επειδή ήταν δυνατή και την άντεχαν μόνο τα δυνατά στομάχια, στα περισσότερα σπίτια δεν την έπιναν και τη χρησιμοποιούσαν μόνο για εντριβές. Για ένα γέρο μπεκρή του χωριού μου όμως, το να χρησιμοποιείται ρακή για εντριβή ήταν περίπου ιεροσυλία. Έλεγε κάποτε στο καφενείο με μεγάλη σοβαρότητα: «και να σκεφτεί κανείς, πως πολλοί την έχουν (τη ρακή) και ποτρίβγουνται (αποτρίβονται, εντρίβονται, κάνουν εντριβή).

     Για τον πυρετό έπαιρναν και τότε ασπιρίνη, όμως πιο συχνά ή και παράλληλα, αν ο πυρετός ήταν ψηλός, χρησιμοποιούσαν κομπρέσες στο μέτωπο και στις αρθρώσεις των παλαμών με ξυδόνερο. Τις χρησιμοποίησα κάποτε με αποτελεσματικότητα στο γιο μου, όταν τα κλασικά αντιπυρετικά δεν έλεγαν να του κατεβάσουν τον πυρετό.

Για τις ευκοιλιότητες χρησιμοποιούσαν τσάι και λεμόνι ή καφέ και λεμόνι και ρύζι λαπά. Για τις δυσκοιλιότητες τα χόρτα, και σε σοβαρές περιπτώσεις το κλύσμα. Στους μώλωπες έβαζαν κοπανισμένα κρεμμύδια και τα έδεναν μ' επίδεσμο. Στα καψίματα ή τσιμπήματα σφίγγας βάζανε λάσπη. Λάσπη με κάτουρο μάλιστα ήτανε πολύ αποτελεσματική.

     Πάνω στα καρούμπαλα βάζανε ένα κλειδί, από εκείνα τα παλιά, τα τεράστια. Το κρύο μέταλλο ανακούφιζε από τον πόνο. Εμείς τα παιδιά το χρησιμοποιούσαμε συχνά, μια και συνεχώς ήμασταν «ξεκαυκαλωμένοι» από πετροπόλεμους ή πεσίματα.

Για την υπέρταση έτρωγαν σκόρδο, όπως και για τους «ορμήγκους», κάτι σκουλήκια των εντέρων που τα ανιχνεύαμε στα κόπρανα. Προκαλούσαν δυσφορία και νευρικότητα. Θυμάμαι πως όταν στριφογύριζε κανείς ανήσυχος στην καρέκλα του του λέγαμε «κάτσε ήσυχα, σκουλήκους έχεις στον κώλο;».

     Για τα βρογχικά έπιναν φασκομηλιά, που είναι ρόφημα αποχρεμπτικό και για το στομαχόπονο χαμομήλι. Για τους πόνους των αφτιών έφτιαχναν ένα βραστάρι και έβαζαν το πονεμένο αφτί πάνω από τον «τζισβέ» (μπρίκι). Οι ζεστοί ατμοί ανακούφιζαν από τον πόνο. Πολλές φορές ανακουφίστηκα μ' αυτόν τον τρόπο, όταν μικρός υπέφερα από συχνές ωτίτιδες. Όσο για τις ψείρες, ήταν άγνωστες στο χωριό. Κι ο λόγος; Όλοι οι μαθητές κουρευόμασταν «εν χρω», από τον πάτο.

     Για εξαρθρώσεις και σπασίματα κατέφευγαν στον Αντρίκο Παπουτσάκη, τον πρακτικό, στον οποίο έχω ήδη αναφερθεί. Τα κατάφερνε καλύτερα από τους κλασικούς γιατρούς. Τα μυστικά της τέχνης του τα πήρε μαζί του στον τάφο του.

Προπολεμικά, υπήρχε κι ένα πρωτότυπο σύστημα ιατρικής ασφάλισης. Με εισφορά μια κανίστρα λάδι (περίπου εικοσιπέντε κιλά) οι τρεις γιατροί του χωριού θεράπευαν όλη την οικογένεια για όλο το χρόνο.

     Και στον τομέα της ιατρικής φροντίδας η αυτάρκεια έχει σήμερα σχεδόν εγκαταλειφθεί. Οι θεραπευτικές αγωγές που αναφέραμε, οι οποίες δεν είχαν καμιά παρενέργεια, δώσανε θέση στα φάρμακα. Οι βεντούζες, που από τόσα κρυολογήματα μας είχαν απαλλάξει, τους γονείς μου κι εμένα, χρησιμοποιούνται σπάνια πια στο χωριό. Όταν κάποτε μου σπάσανε τα βεντουζοπότηρα, είδα κι έπαθα να βρω να αγοράσω άλλα. Τώρα υπάρχουνε λεφτά για την αγορά των φαρμάκων και καθώς όλοι είναι ασφαλισμένοι στον ΟΓΑ, τα πληρώνουν στο ένα τέταρτο της τιμής. Ακόμη κι η ρακή αντικαταστάθηκε από το Cxxxxxxn στις εντριβές. Το νοσοκομείο της Ιεράπετρας είναι κοντά κι ο καλός δρόμος, τα πολλά IX κι η πυκνή συγκοινωνία κάνουν εύκολη και γρήγορη την πρόσβαση. Όμως το τίμημα που πληρώνουμε είναι ακριβό και το εκθέτει θαυμάσια στο βιβλίο του «Ιατρική Νέμεση» ο Ιβάν Ιλίτς.

     Φυσικά σε σοβαρές περιπτώσεις η φαρμακευτική αγωγή είναι αναντικατάστατη. Εγώ σώθηκα από τις πυώδεις αμυγδαλές μου, μ' έναν ελαφρό μόνο ρευματικό πυρετό, που μου άφησε επί χρόνια πόνους στα γόνατα, τους οποίους αντιμετώπιζα με εντριβές, χάρις στις ενέσεις πενικιλίνης που μου έκανε ο γιατρός ο Αριστείδης. Φυσικά στο τέλος, κάπου δώδεκα χρονών, αναγκάστηκα να τις βγάλω. Θυμάμαι τον πόνο και τον τρόμο που μου προκαλούσαν αυτές οι ενέσεις. Έστηνα αφτί ν' ακούσω τα βήματα του, όταν ήταν να 'ρθει να μου κάνει την ένεση, σαν τον μελλοθάνατο που περιμένει να τον πάρουν από το κελί του. Κι όλη η αναμονή μέχρι να βράσει τη σύριγγα για να την απολυμάνει, είχε την παγερή αγωνία μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Σήμερα ευτυχώς έχουμε τις σύριγγες μιας χρήσης, γρήγορες στη χρήση, και τα αντιβιοτικά που παίρνονται από το στόμα.

4.θ. ονόματα & παρατσούκλια

     Η χρήση ονοματεπώνυμου και πατρώνυμου είναι ο επίσημος τρόπος ταυτοποίησης ενός ατόμου κι έτσι καταγράφεται στα μητρώα. Στα μητρώα βέβαια, όπως και στην ταυτότητα, αναγράφεται επιπλέον τ' όνομα της μητέρας και το γένος της και φυσικά η ημερομηνία γέννησης. Όμως σε καταστάσεις ονομάτων, τ' όνομα, το επώνυμο και το όνομα του πατέρα είναι αρκετά για να διακρίνουν έν άτομο απ' όλα τα υπόλοιπα, εκτός από την σπάνια κείνη περίπτωση που συμπίπτουν και τα τρία, οπότε γίνεται χρήση και του ονόματος της μητέρας. Πάντως είκοσι χρόνια τώρα που διδάσκω, ποτέ δεν συνάντησα στους μαθητές μου τέτοια περίπτωση. Όταν ήμουν μαθητής, χρησιμοποιούσαμε τα τρία αυτά ονόματα με διαφορετική σειρά από ότι σήμερα.
     Θυμάμαι την πρώτη μου μέρα στο σχολείο. Το συναίσθημα που ένιωθα ήταν χαρά ανακατεμένη με περιέργεια. Σύντομα όμως ένιωσα ένα μεγάλο φόβο. Με πλησιάζει ένας μεγαλύτερος μαθητής και με ρωτάει αν ξέρω να γράφω τ' όνομα μου. Όχι του λέω. Ήξερα να γράφω κάποια γράμματα, όχι όμως λέξεις και προ παντός τ' όνομα μου. "Δεν ξέρεις να γράφεις το όνομα σου; Να δεις ξύλο που έχεις να φας από τη δασκάλα"!

     Μέχρι να μπούμε στην τάξη ο νους μου ήταν στο ξύλο που θα έτρωγα. Όμως όταν καθίσαμε στα θρανία, η δασκάλα διάβασε τα ονόματα μας και σε κάθε ένα μας έδωσε ένα καρτελάκι με τ' όνομα του, γραμμένο με μεγάλα κεφαλαία γράμματα, το οποίο κάρφωσε στη συνέχεια με πινέζες πάνω στο θρανίο. Είδα επί τέλους το όνομα μου! ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΔΕΡΜΙΤΖΑΚΗΣ. Το πατρώνυμο σε αυτά τα καρτελάκια είχε τη δεύτερη θέση κι ήταν σε γενική χωρίς άρθρο. Πολλά χρόνια αργότερα, δεν θυμάμαι πότε, αρχίσαμε να χρησιμοποιούμε τον άλλο τύπο, αυτόν που επικρατεί σήμερα, με το πατρώνυμο μετά το επώνυμο, μαζί με το άρθρο του.

     Για τ' όνομα του παιδιού το λόγο έχουν οι γονείς, στις περισσότερες φορές όμως είναι περίπου προαποφασισμένο, σύμφωνα με κάποιους κανόνες, που όμως δεν τηρούνται απαρέγκλιτα. Αν το πρώτο παιδί είναι σερνικό, παίρνει τ' όνομα του πατέρα του γαμπρού, ενώ αν είναι θηλυκό παίρνει το όνομα της μητέρας της νύφης. Κι αυτό γιατί, αν το δεύτερο παιδί είναι αρσενικό, θα πάρει το όνομα του πατέρα του γαμπρού, οπότε πρέπει να βγει ένα όνομα από κάθε σόι. Από εκεί κι έπειτα οι κανόνες είναι πολύ χαλαροί. Συνήθως όμως όταν συμπληρωθούν τα ονόματα των πεθερικών, έχουν σειρά τα ονόματα των θείων, για τις σπάνιες εκείνες περιπτώσεις που οι οικογένειες είναι πολυμελείς.

     Στο χωριό μας, από τις εννέα μούσες υπάρχουν οι έξι. Έχουμε Κλειώ, Θάλεια, Μελπομένη, Πολυμνία, Ουρανία και Καλλιόπη. Πραγματικό ρεκόρ για ένα τόσο μικρό χωριό. Υπάρχουν ακόμη Αθηνά, Αντιγόνη κι Ηρώ, ονόματα αρχαιοελληνικά που απουσιάζουν από το χριστιανικό εορτολόγιο. Αντίθετα στους άνδρες έχουμε μόνο ένα Πολύβιο και δύο Αριστείδηδες κι όλοι οι υπόλοιποι, αν δεν απατώμαι, γιορτάζουν με τους χριστιανούς αγίους. Μανώλης, Γιάννης, Γιώργης, Νικολής, είναι τα ονόματα των περισσότερων χωριανών μου. Από κοντά οι Κωστήδες, οι Μιχάληδες και οι Σταυρήδες. Μετά πρέπει να ερχόμαστε εμείς οι Χαραλάμπηδες. Όσο για τις γυναίκες, οι περισσότερες είναι Μαρίες και Δέσποινες. Έχουμε επίσης Ερωφίλη, Ευθαλία, Ευγενία, Αρχόντισσα, Εψεβία, Όλγα κι Αμαλία. Από τις μούσες, μόνο η Καλλιόπη είναι που απαντάει κάμποσες φορές. Τα υπόλοιπα ονόματα βρίσκονται όλα σχεδόν στο χριστιανικό εορτολόγιο.

     Όταν καλούσαμε ο ένας τον άλλο, χρησιμοποιούσαμε για τα μεν αγόρια μια απλοποιημένη μορφή του ονόματος, όπως Γιώργης, Γιάννης, κλπ, για τα δε κορίτσια υποκοριστικά, όπως Μαίρη, Κούλα. Πολλά γυναικεία υποκοριστικά δέχονταν και μια πρόσθετη κατάληξη υποκοριστικού, το -ούλα, όπως Μαρικούλα, Μαιρούλα. Τα σερνικά ονόματα έπαιρναν το -ακης, όπως Γιωργάκης Μανωλάκης. Αρσενικά υποκοριστικά όπως Λάκης, Σάκης, Μάκης κλπ, απουσιάζουν εντελώς. Κάθε υποκοριστικό έχει τις συνδηλώσεις του. Το Μαίρη ήταν αριστοκρατικό, το Μαρίκα χωριάτικο. Το Μάνος αριστοκρατικό, το Μανώλης χωριάτικο. Έτσι πολλοί φρόντισαν ν' αλλάξουν τ' όνομα τους, κυρίως γυναίκες. Η Μαρίκα έγινε Μαίρη ή Μαρία, η Κατίνα, Καίτη ή Κατερίνα κι ο Λάμπης έγινε Μπάμπης. Εγώ άλλαξα ένα σωρό ονόματα, κανένα όμως με δική μου πρωτοβουλία. Οι γονείς μου με φώναζαν Χαραλάμπη ή Λάμπη, όπως κι οι υπόλοιποι χωριανοί. Σπάνια με φωνάζανε Λαμπηρό, ενώ έτσι φώναζαν πιο συχνά το Λαμπηρό του Γαϊτάνη. Όταν πήγα μαθητής στο φροντιστήριο Αγγλικών, καθιερώθηκε το αγγλικοφανές Χάρης. Έτσι με φωνάζουν ακόμη οι παλιοί μου φίλοι στο χωριό, οι συμφοιτητές μου κι οι παλιοί μαθητές μου στο φροντιστήριο. Ο καθηγητής μου όμως κι η γυναίκα του με φωνάζανε Χαράλαμπο. Από το στρατό και μετά έγινα Μπάμπης κι έτσι έμεινα.

     Υποκοριστικά σε ουδέτερο γένος, και μάλιστα θηλυκά, θεωρούνται πολύ χωριάτικα και τείνουν να εγκαταλειφθούν. Μπορεί να λέμε ακόμη Μανωλιό ή Γιωργιό, όμως τα θηλυκά Λενιώ, Κατινιώ, Μαργιώ, ακόμη και σαν αναφορά στο τρίτο πρόσωπο, πολύ περισσότερο βέβαια σαν κάλεσμα, σχεδόν έχουν εξαφανιστεί. Σπάνια μπορεί να αναφερθεί κανείς στο Κατινιώ, ποτέ δεν θα τη φωνάξει όμως πια Κατινιώ.

     Όταν το όνομα αναφέρεται σε τρίτο πρόσωπο και για καλύτερη ταυτοποίηση του όταν δεν φαίνεται από τα συμφραζόμενα, συνοδεύεται από ένα ακόμη, που συνήθως είναι το επώνυμο, με πρόταξη του άρθρου, όπως π.χ., ο Νικολής ο Χαμηλός. Συχνά στη θέση του επώνυμου πηγαίνει το επάγγελμα, όπως ο Αντώνης ο φαρμακοποιός, ο Μιχάλης ο σωμαράς, κλπ.

     Στα επώνυμα που τελειώνουν σε -άκης, συχνά το άκης παραλείπεται και το επώνυμο τελειώνει σε -ος ή σε ης, π.χ. το Μουστακάκης γίνεται Μουστάκος, το Δερμιτζάκης γίνεται Δερμιτζής. Για τις γυναίκες η κατάληξη είναι -αινα, όπως Μουστάκαινα, Φαφούταινα. Ο πληθυντικός, που χρησιμοποιείται όταν γίνεται αναφορά στα σόγια, σχηματίζεται κατ' αναλογία με τα ονόματα. Έτσι έχουμε τους Φαφούτηδες, τους Φραγκούληδες, κλπ. Συχνά το μόνο κοινό που έχουν αυτά τα σόγια, που αποτελούνται από διάφορες πυρηνικές οικογένειες, είναι τα πολιτικά φρονήματα και τέτοιους πληθυντικούς μόνο σε πολιτικές συζητήσεις τους ακούς συνήθως.

     Συχνά, σαν δεύτερο συνοδευτικό όνομα χρησιμοποιείται το όνομα του πατέρα ή του συζύγου. Ο Νικολής του Μανού (αρχαιότερο του Μάνος) έχει πατέρα τον Μανό, η Ιωάννα του Θεόδωρου έχει άντρα τον Θεόδωρο και το Γιωργιό τση Θάλειας έχει γυναίκα τη Θάλεια.

     Επίσης, αντί για το μικρό όνομα μπορεί να τεθεί το επώνυμο. Ο Αντώνης του Μουστάκο (ή του Μουστάκου) είναι ο γιος του Γιώργη του Μουστακάκη. Η Κατίνα του Τριχά είναι η γυναίκα του Μανού του Τριχά.

     Καμιά φορά επίσης χρησιμοποιείται σαν δεύτερο όνομα το επάγγελμα ή κάποια ιδιότητα του γονιού ή του συζύγου. Έτσι η Καλλιόπη του παπά είναι η κόρη του παπά, η Μαρία του γιατρού είναι η γυναίκα του γιατρού του Αριστείδη, ενώ η Πόπη του γιατρού είναι η κόρη του. Η 'Αννα του χατζή είναι η 'Αννα η γυναίκα του Χαμηλού ο οποίος ήταν χατζής.

     Σπανιότερα χρησιμοποιούνται, κυρίως σαν αναφορά σε τρίτο πρόσωπο και σύνθετα ονόματα από το όνομα και το επώνυμο. Καρπαθόκαλη είναι η Καλλιόπη του Καρπαθάκη, Ντερμιτζογιάννης είναι ο Γιάννης ο Δερμιτζάκης, ο γνωστός βιολάτορας.

Τα παρατσούκλια, ή παρανόμια όπως τα λέμε, δεν είναι σε ευρεία διάδοση στο χωριό, όπως είναι πχ. στη Πισκοπή, όπου παλιά ο περιοδεύων ταχυδρόμος εύρισκε κυριολεκτικά το διάβολο του μέχρι να βρει ποιος είναι ποιος, αφού όλοι ήταν γνωστοί με τα παρατσούκλια τους και κανείς με το επώνυμο του. Χαρακτηριστικό είναι ότι τα παρατσούκλια αυτά συχνά κληρονομούνται στα παιδιά.

     Τα παρατσούκλια έχουν τη πιο διαφορετική προέλευση και συχνά δεν θυμάται κανείς τις περιστάσεις κάτω από τις οποίες δόθηκαν. Υπάρχει παρατσούκλι Κουκής, Φάβας, Κοράκης. Το τελευταίο δόθηκε σε κάποιον που όταν ήταν μικρός και πρωτοείδε αεροπλάνο, αναφώνησε με θαυμασμό «πατέρα μια κόρακα!».

     Πάντως το πιο περίεργο παρατσούκλι που έχω ακούσει ποτέ είναι το Κόλα καλίνα. Πολύ αργότερα έμαθα την προέλευση του. Ο άντρας της Κόλα καλίνας (που πρέπει να πέθανε ή πριν γεννηθώ ή όταν ήμουν ολότελα μικρός, γιατί δεν τον θυμάμαι καθόλου) όταν του ρίχνανε καμιά σφαλιάρα έλεγε «Κόλα (κτύπα) καλά» με ύφος που εννοούσε «μα έγνοια σου και θα σου δείξω εγώ αργότερα». Φυσικά πού να του δείξει! Έτσι τον έβγαλαν Κόλα καλά, και τη γυναίκα του Κόλα καλίνα. Εξυπακούεται ότι το παρατσούκλι χρησιμοποιείται στο τρίτο πρόσωπο, ενώ στο δεύτερο χρησιμοποιείται συνήθως υβριστικά.

     Θυμάμαι ακόμη που μας έστειλε η μάνα ενός ξαδέλφου μου να πάρουμε κάτι από το μαγαζί του Δροσούλα. Σταθήκαμε μπροστά στη πόρτα, χτυπήσαμε και φωνάξαμε κάμποσες φορές «Δροσούλα, Δροσούλα...». Κανένας δεν μας άνοιξε. Όταν γυρίσαμε άπρακτοι στο σπίτι, ανακαλύψαμε ότι το Δροσούλα ήταν παρατσούκλι.

     Σήμερα τα παρατσούκλια τείνουν να πέσουν ολότελα σ' αχρηστία, ακόμη και στις μικρές ηλικίες, που παλιά βρίθανε, πράγμα που φαίνεται κι από το ότι δεν ακολουθούν πια τα παιδιά στην ώριμη ζωή τους.

4.ι. μαθητικές αναμνήσεις

     Το δημοτικό σχολείο βρίσκεται στο σταυροδρόμι που ενώνει τα τρία χωριά της κοινότητας. Είναι μονόπατο, χτισμένο σ' ένα χωράφι του παππού μου, που το απαλλοτρίωσαν κι έχτισαν το σχολείο. Εκεί έμαθα τα πρώτα μου γράμματα.

     Όταν πρωτοπήγα στο σχολείο, το 1956, κάθε πρωί είχαμε συσσίτιο. Ένα κύπελλο γάλα, ένα κομμάτι τυρί και μια φέτα ψωμί αλειμμένη με βούτυρο. Το γάλα το βάζαμε στους «κουνενούς», αλουμινένια κύπελα που τα κουβαλάγαμε μαζί μας κρεμασμένα στο λουρί που έκλεινε τη σάκα μας. Αφού πίναμε το γάλα μας ξεπλέναμε τον κουνενό και τον φυλάγαμε κάτω από το θρανίο μας. Τα χρόνια κείνα της φτώχειας, για αρκετά παιδιά οι θερμίδες κι οι πρωτεΐνες που έπαιρναν απ' αυτό το πρωινό, ήταν ένα σημαντικό ποσοστό των συνολικών θερμίδων και πρωτεϊνών που έπαιρναν όλη την ημέρα. Δυστυχώς, την επόμενη χρονιά το ψωμί με το βούτυρο και το τυρί κόπηκαν κι έμεινε μόνο το γάλα. Κι αυτό για δύο μόνο χρόνια ακόμη. Συσσίτιο τα παιδιά του σχολείου δεν ξαναείχαν παρά μόνο το '64, επί κυβερνήσεως Παπανδρέου.

     Ήταν φτωχά εκείνα τα χρόνια. Αριθμητήρια δεν υπήρχαν, και την αριθμητική τη μαθαίναμε μετρώντας κουκιά. Κάθε παιδί είχε το σακουλάκι του, γεμάτο κουκιά, κρεμασμένο από ένα καρφί στο πλάι του θρανίου του. Κάποτε αρχίσαμε να χάνουμε τα κουκιά μας. Κάποιος μας τα έκλεβε. Όσο κι αν προσπαθούσαμε, δεν μπορούσαμε να τον βρούμε. Κάποιο διάλειμμα όμως τον τσακώσαμε. Ήταν ένας συμμαθητής μας, και μας τα έτρωγε. Ήταν ένα κοντούλικο, αδύνατο, κακοταϊσμένο παιδί, από μια πολύ φτωχή οικογένεια. Καμιά φορά τον συναντάω και καθώς θυμάμαι το περιστατικό νιώθω ένα σφίξιμο, γεμάτος τύψεις, στην καρδιά, για τη χαρά που ένιωσα τότε που πιάσαμε τον κλέφτη.

     Στο δημοτικό, όπως και στις πρώτες τάξεις του γυμνασίου, ήμουν καλός μαθητής γιατί μπορούσα να τα βολεύω με λίγο διάβασμα. Τον ελεύθερο μου χρόνο, όταν δεν ήμουν με τους φίλους μου, τον περνούσα διαβάζοντας παραμύθια, Μικρούς Ήρωες και Γκαούρ Ταρζάν. Απόκτησα τη συνήθεια να τρώγω γρήγορα γιατί κάθε μεσημέρι με περίμενε τουλάχιστον ένας Μικρός Ήρως να τον διαβάσω κι έτσι βιαζόμουν να φάω γρήγορα το φαγητό μου για να ριχτώ στο διάβασμα. Τη βιασύνη αυτή την πλήρωσα όμως με μια γαστρίτιδα, που ευτυχώς δεν με πολυενοχλεί.

     Οι δάσκαλοι δεν ήταν και πολύ απαιτητικοί. Ο συγχωρεμένος μάλιστα ο κος Λασιθιωτάκης, έτοιμος να βγει στη σύνταξη (ήμασταν οι τελευταίοι του μαθητές) δεν έμπαινε καν στον κόπο να μας εξετάζει, πράγμα για το οποίο τον παρατήρησε μια μέρα ο πατέρας μου, με τον οποίο ήταν συμμαθητές. Ευτυχώς πρόλαβε και μου το είπε και το ίδιο απόγευμα (πηγαίναμε τέσσερις ώρες πρωί και δυο το απόγευμα, εκτός από Τετάρτη και Σάββατο που δεν κάναμε μάθημα απόγευμα) πήγα διαβασμένος. Πράγματι με σήκωσε στο μάθημα, όμως εγώ ήμουν προετοιμασμένος. Ήταν η πρώτη κι η τελευταία φορά. Συνήθως όταν τέλειωνε την παράδοση, το 'ριχνε στον ύπνο. Κατά διαστήματα κυλούσε κάτω το κεφάλι του, όμως αμέσως το σήκωνε βιαστικά, χωρίς ν' ανοίξει τα μάτια του. Ένας συμμαθητής μου, δίπλα μου, τον μιμούταν σαν καθρέφτης. Καμιά φορά μας έβαζε και κουβαλούσαμε νερό από μια στέρνα και του ποτίζαμε κάτι μουρελάκια (μικρά λιόδεντρα) σ' ένα χωράφι του, κοντά στο σχολείο. Μια φορά όμως, ένας συμμαθητής μου, ο Ανδρέας ο Φωτιαδάκης, έβαλε τις φωνές.
 -"Τρεχάτε, ο Μαυρομάτης έπεσε στη στέρνα"!

     Τον θυμάμαι έντρομο να παρατάει τους κουβάδες που κρατούσε και να τρέχει μέσα απ' τα χωράφια, σκοντάφτοντας σε μεγάλους βώλους χώμα, προς τη στέρνα. Ήτανε φάρσα. Όμως από τότε δεν τόλμησε να μας ξαναβάλει να του ποτίσουμε τα μουρελάκια.

     Εκείνη την εποχή γίνονταν γιορτές στις εθνικές επετείους και στο τέλος της σχολικής χρονιάς, που τις παρακολουθούσαν κι οι γονείς. Οι γιορτές απαρτίζονταν από μικρά σκετς, απαγγελίες και τραγούδια. Οι γονείς από κάτω καμάρωναν τα βλαστάρια τους.

     Πήγαινα τετάρτη δημοτικού όταν πήρα και εγώ μέρος σε ένα τέτοιο σκετς. Η παράσταση θα μου μείνει αλησμόνητη. Σε μια φάση του σκετς, μας λέει η συμμαθήτρια μας, η Πόπη η Γερογιαννάκη, σε μένα και το Γιακουμή.
 -"Πάρτε κανένα κουραμπιέ, πάρτε λίγους κεφτέδες".

     Για κεφτέδες ούτε λόγος να γίνεται, το ξέραμε από πριν. Όμως για να ανταποκριθούμε στοιχειωδώς στην απαίτηση του σκετς, θα υπήρχαν κουραμπιέδες. Ήταν μέσα σ' ένα τεράστιο καλάθι, κατά τι μικρότερο από το μπόι της Πόπης, έτσι μικροκαμωμένη καθώς ήταν. Χώνει ο Γιακουμής πρώτος μέσα το χέρι του και, τυχερός, ανασύρει αμέσως ένα κουραμπιέ. Μετά έρχεται η σειρά μου!

     Η παλάμη μου μόλις και φτάνει στον πάτο του καλαθιού. Παλεύω απεγνωσμένα να βρω τον άλλο κουραμπιέ ανάμεσα σ' ένα σωρό χαρτιά, που ακόμη δεν μπορώ να καταλάβω τι γύρευαν εκεί μέσα. Ψάχνω από δω, ψάχνω από κει, κόμποι ιδρώτα άρχισαν να μου περιλούζουν το πρόσωπο. Μάντευα περισσότερο παρά έβλεπα την ιλαρότητα του ακροατηρίου. Είχα απελπιστεί πια ότι θα 'βρισκα τον κουραμπιέ και προς στιγμήν είπα να παρατήσω το ψάξιμο. Σκέφτηκα όμως τι εντύπωση θα έδινα βγάζοντας το χέρι μου χωρίς κουραμπιέ. Αυτό θα έκανε χειρότερα τα πράγματα κι έτσι προτίμησα να συνεχίσω τις προσπάθειες. Μετά από δυο λεπτά αγωνιώδους αναζήτησης, με πρόσωπο που έλαμπε, ανέσυρα θριαμβευτικά τον δεύτερο κουραμπιέ. Το σκετς δεν προέβλεπε να τον φάμε στη σκηνή, έπρεπε να συνεχιστεί το έργο. Τίνος ήταν η σειρά;
 -"Λέγε εσύ".
 -"Δεν είμαι εγώ, εσύ 'σαι", ψιθυρίζαμε ο ένας στον άλλο.
     Οι πρώτες σειρές δεν είχαν σταματήσει καλά καλά τα προηγούμενα γέλια και ξανάρχισαν τα χάχανα. Αμέσως τους ακολούθησαν κι οι άλλοι. Από τη λαχτάρα μου με τον κουραμπιέ είχα ξεχάσει πως ήταν η σειρά μου. Στο τέλος το θυμήθηκα κι είπα τα λόγια μου. Ευτυχώς το σκετς βρισκόταν στο τέλος του και σύντομα βρισκόμαστε με τον Γιακουμή στην τάξη μας να τρώμε τον κουραμπιέ μας, σχολιάζοντας με γέλια την παράσταση. Σε μια στιγμή μπαίνει μέσα ο διευθυντής, ο αυστηρότατος κος Πολυχρονίδης, μας κοιτάζει επιτιμητικά και μας λέει:
 -"Μπράβο σας, ωραία τα καταφέρατε!" Και βγαίνει έξω.

     Μόλις χάνεται πίσω από την πόρτα, πατάει ο Γιακουμής ένα τόσο δυνατό χάχανο, που του φεύγει από τη μύτη μια κίτρινη μύξα και περιλούζει τον κουραμπιέ του. Κουραμπιέ έκανα να φάω τρία χρόνια. Στη σκηνή όμως δε ξαναβγήκα ποτέ.

     Στο τέλος κάθε σχολικής χρονιάς γινότανε κι έκθεση χειροτεχνίας των μαθητών, την οποία επισκέπτονταν οι γονείς πριν παρακολουθήσουν τη γιορτή.

     Εγώ στα ελληνικά και τα μαθηματικά ήμουν άριστος, ενώ στη χειροτεχνία, στην ωδική και στη γυμναστική είχα τους μικρότερους βαθμούς. Δεν θυμάμαι σε ποια τάξη ήταν, στο τέλος της σχολικής περιόδου, που με τρόμο διαπίστωσα την παραμονή της γιορτής ότι δεν είχα καταφέρει να φτιάξω τίποτα όλη τη χρονιά. "Δε γλιτώνω το ξύλο" σκέφτηκα. Κάτι πρέπει να πάω.

     Κάποια γυναίκα είχε φιλέψει την προηγούμενη τη μητέρα μου με καρύδια. Παίρνω ένα καρύδι, το ξεκουπίζω προσεκτικά, τρώγω τη ψύχα και περιτυλίγω το τσόφλι με χρυσόχαρτο από τσιγαρόκουτο. Ας πούμε ότι είναι ένα μικρό καραβάκι. Στο δρόμο προς το σχολείο μου πέφτει ξαφνικά από το χέρι, όπως μας πέφτουν καμιά φορά πολύτιμα αντικείμενα, από την ίδια την αγωνία μας μη μας σπάσουν, και γίνεται κομμάτια. "Αμάν, τι γίνεται τώρα;" σκέφτηκα. Εκείνη τη στιγμή περνούσα έξω από το χασάπικο του Αντρέα. Πηγαίνω μέσα και του ζητάω ένα κασαπόχαρτο. Το απλώνω σε ένα τραπέζι του καφενείου δίπλα και ζωγραφίζω, περίπου μονοκοντυλιά, ένα καράβι. Ένα καράβι μονοκοντυλιά σε κασαπόχαρτο, να εκτίθεται ανάμεσα στα άλλα έργα χειροτεχνίας, ήταν περίπου θράσος, και σίγουρα δεν θα το επέτρεπε ο δάσκαλος. Όμως μέσα στην αγωνία μου αυτό που γύρευα ήταν απλώς ένα άλλοθι, να γλιτώσω το ξύλο.

     Έκρυψα το κασαπόχαρτο κάτω από την μπλούζα μου, πάνω στο στήθος μου, και πήγα σχολείο. Είχα βέβαια την πρόνοια να μην το παρουσιάσω, παρά μόνο αν μου το ζητούσαν. Δεν μου το ζήτησαν. Με ξέχασαν. Ευτυχώς! Όμως στο τέλος του αγωνιώδους εκείνου πρωινού ήξερα πια ότι εκτός από ηθοποιός, ούτε ζωγράφος θα γινόμουν.

     Στην έκτη δημοτικού στις γυμναστικές επιδείξεις, έλαβα μέρος στα αγωνίσματα, και συγκεκριμένα στο τρέξιμο. Για πρώτη φορά. Θα τρέχαμε πέντε. Στις πρόβες κατάφερνα και έβγαινα τέταρτος. Περνούσα τον συγχωρεμένο το Γιώργη το Λαβέτζη, που χάθηκε πέρυσι, τόσο νωρίς. Όμως αυτός, στις γυμναστικές επιδείξεις έτρεξε ξυπόλυτος και με πέρασε. Καθώς η αυλή του σχολείου είναι κατηφορική, κάπου κοντά στο τέρμα, στην αγωνία μου να τον ξεπεράσω, ένιωσα μια δύναμη να σπρώχνει το σώμα μου μπροστά και να του δίνει μια ταχύτητα στην οποία δεν μπορούσαν τα πόδια μου να ανταποκριθούν. Έπεσα με τα μούτρα μπροστά, σύρθηκα κάμποσα μέτρα και τα γυμνά πόδια μου γέμισαν γδαρσίματα.

     Ήταν πια φανερό πως ούτε αθλητής θα γινόμουνα. Ο κύκλος των επιλογών μου στένευε απελπιστικά. Σε κείνες τις γυμναστικές επιδείξεις ήταν που συνέβη και το παρακάτω περιστατικό.

     Φοράγαμε τα φανελάκια μας και τα μπλε σωβρακάκια μας (σορτσάκια τα λέμε σήμερα). Ήταν πραγματικά σωβρακάκια, γιατί δεν φοράγαμε τίποτα από κάτω. Τα σλιπάκια ήταν άγνωστα και τα σωβρακάκια ήταν κάτι σαν σκελέες, όχι βέβαια αυτές τις τεράστιες, τις στρατιωτικές, χωρίς άνοιγμα μπροστά και σε κάθε πλευρό είχαν μια άσπρη λουρίδα. Εκείνη την εποχή της αυτάρκειας, όπως ήταν φυσικό, αγόραζαν ύφασμα και μας τα φτιάχναν οι μανάδες μας. Για ζώνη, όπως και τα κανονικά σωβρακάκια, είχαν ένα στρογγυλό λάστιχο, περασμένο σε μια σούρα, και κάθε φορά που μας έσπαγε, περνάγαμε μόνοι μας με επιμέλεια καινούργιο λάστιχο.

     Αφού κάναμε κάποιες άλλες ασκήσεις, αρχίσαμε να χοροπηδάμε στο ρυθμό της άσκησης «έκταση, ανάταση, πρόταση, κάτω». Βλέπουμε ξαφνικά τους θεατές των πρώτων θέσεων να χασκογελάνε, γεμάτοι ιλαρότητα και να τους ακολουθούν σιγά-σιγά και οι άλλοι. Εμείς χοροπηδάγαμε και αναρωτιόμασταν τι διάβολο συνέβαινε. Μήπως κάποιος έχανε το ρυθμό; Αφού χοροπηδήσαμε κάμποσες φορές κάτω από τα χάχανα των θεατών, χωρίς ο δάσκαλος μας να κάνει πως κατάλαβε τίποτα, περάσαμε σ' άλλες ασκήσεις. Τα χάχανα σταμάτησαν, όμως η ιλαρότητα καθρεφτιζόταν ακόμη στα πρόσωπα τους, και χανόταν σιγά σιγά, σαν τις τελευταίες ακτίνες του ηλιοβασιλέματος. Κάναμε τις υπόλοιπες ασκήσεις μηχανικά κι αναρωτιόμασταν τι να είχε συμβεί. Όταν τελειώσαμε, πήγαμε και ρωτήσαμε με περιέργεια τους φίλους μας ανάμεσα στους θεατές, τι ήταν εκείνο που τους είχε κάνει να ξεκαρδιστούν μαζί μας στα γέλια. Και μάθαμε.

     Εκείνα τα χρόνια δεν πέρναγαν υποχρεωτικά όλοι οι μαθητές στην επόμενη τάξη, όπως συμβαίνει σήμερα. Οι κακοί μαθητές έμεναν στην ίδια τάξη. Ένας συνάδελφος μου σήμερα, έμεινε στην τετάρτη δημοτικού. Ένας συμμαθητής μου όμως, όνομα και μη χωριό, είχε μείνει τρεις ολόκληρες χρονιές στο δημοτικό κι έτσι σ' αυτές τις τελευταίες μας γυμναστικές επιδείξεις, ήταν ήδη 15 χρονών. Το πουλί του ήταν πολύ πιο μεγάλο από τα δικά μας, μια και το είχε προπονήσει δεόντως, ενώ εμείς μόλις τότε αρχίζαμε. Έτσι σε κάθε πήδημα πεταγόταν προς τα πάνω, και καθώς το σωβρακάκι του ήταν λίγο φαρδύ, γινόταν αντιληπτό από τους θεατές. Αυτό όμως ανένδοτο, αντρόπιαστο, προκλητικό, συνέχιζε να χοροπηδάει. Έτσι μας λύθηκε η απορία.

     Στο σχολείο, πριν μπούμε μέσα στην τάξη, κάποιος μαθητής έλεγε την προσευχή. Μετά όλοι οι μαθητές τραγουδάγαμε το «κύριε των δυνάμεων, μεθ' ημών γενού. 'Αλλον γαρ εκτός σου βοηθόν εν θλίψαισι ουκ έχομεν, κύριε των δυνάμεων ελέησον ημάς». Στη θέση αυτού του ύμνου τη σαρακοστή τραγουδάγαμε το «τη υπερμάχω». Ο μαθητής έκλεινε με το «δι' ευχών» και μπαίναμε στην τάξη, με την ελπίδα πως ο καλός θεός θα εισάκουγε την προσευχή μας και δεν θα εισπράτταμε κανένα ξύλο, ή γιατί ήμασταν αδιάβαστοι ή γιατί πειράζαμε. Δεν μπορούμε να πούμε πως μας άκουγε πάντα.

     Την προσευχή που έλεγε ο μαθητής δεν τη θυμάμαι. Ίσως να ήταν το «πάτερ ημών». Την λέγαμε δε με τη σειρά. Κάθε ένας που ερχόταν η σειρά του, ανέβαινε τις σκάλες και στεκόταν στο υπερυψωμένο υπόστεγο δίπλα στους δασκάλους. Αφού στοιχιζόμασταν κανονικά κατά τριάδες κι όχι μπουλούκι όπως στέκονται σήμερα οι μαθητές, του έκανε νόημα ο διευθυντής κι άρχιζε.

     Το άγχος του τερματοφύλακα μπροστά στην μπάλα δεν είναι τίποτα μπροστά στο άγχος απέναντι στους συμμαθητές σου, προ παντός τους μεγαλύτερους, που περιμένουν με λαχτάρα ένα κόμπιασμά σου, ένα λάθος σου, για να ξεσπάσουν στα χάχανα. Κι εσύ τότε είσαι για να ανοίξει η γη να σε καταπιεί.

     Στο δημοτικό τα κατάφερα όσες φορές είπα προσευχή, και δεν γέλασε κανείς. Στο γυμνάσιο όμως και συγκεκριμένα στη Β' γυμνασίου, κυριολεκτικά θριάμβευσα. Λέγαμε τότε μια προσευχή που κατέληγε

    «...κραταίωσον τον βασιλέα και το έθνος ημών εν δόξει και ευημερία και ανάδειξον ημάς άξια τέκνα της Ελλάδος».

     Πλησίαζαν οι μέρες να έρθει η σειρά μου κι εμένα το μυαλό μου συνέχεια γύριζε στην προσευχή. «Ακούς εκεί, πρώτα το βασιλιά και μετά το έθνος. Απαράδεκτο!». Στο τέλος είχα κάνει περισσότερες προόδους. «Και γιατί το βασιλιά; Χαραμοφάηδες δεν είναι όλοι τους; Εις βάρος των λαών..." κ.λπ. κ.λπ. Έτσι όταν ήρθε η μέρα μου, ανεβαίνω πάνω και λέω «κραταίωσον το έθνος ημών εν δόξει κι ευημερία...». Το βασιλιά τον είχα παραλείψει. Οι καθηγητές, ακόμη κι αν άκουσαν, έκαναν πως δεν κατάλαβαν. Στο διάλειμμα ήρθαν και με συνεχάρηκαν μεγαλύτεροι μαθητές για το θάρρος μου. Εγώ καμάρωνα σαν γύφτικο σκεπάρνι. Λίγους μήνες αργότερα, οι ίδιοι μαθητές, οι μόνοι από όλα τα σχολεία της Ελλάδας, έκαναν αποχή γιατί τα αεροπλάνα του ΝΑΤΟ (της Τουρκίας) βομβάρδιζαν την Κύπρο (1964). Ανάμεσα τους και ο Γιάννης ο Δραγασάκης.

     Στο θέατρο, στη ζωγραφική, στη γυμναστική, τα πήγαινα άσχημα. Στο Γυμνάσιο όμως έγραφα καλές εκθέσεις. Είχα γράψει τότε το διήγημα στο οποίο αναφέρθηκα σε προηγούμενο κεφάλαιο, καθώς και μια πολύ ωραία χιουμοριστική ημερολογιακή σειρά, με πρωταγωνιστή τον «γιγαντάκο», ένα πανέμορφο, μικρό γατάκι που μας ήρθε ένα πρωινό απρόσκλητο στο σπίτι. Ήμουν ξαπλωμένος στο κρεβάτι, όταν ακούω ξαφνικά τη μάνα μου να φωνάζει:
 -«Ω 'να κατσουλάκι, είντα όμορφο 'ναι». Βγήκα έξω κι είδα πως είχε δίκιο. Κι εκτός από όμορφο, ήταν και πολύ παιχνιδιάρικο. Πήγαινα τότε τρίτη γυμνασίου. Ο καθηγητής μου, ο κος Δερμιτζάκης, ενθουσιάστηκε με τα ημερολόγια μου. Μια έκθεση μου διαβάστηκε τότε στον ραδιοφωνικό σταθμό της Ιεράπετρας κι άκουσα καλές κριτικές. Έτσι, με το κλείσιμο της χρονιάς, μου λέει:
 -«Κοίταξε να δεις, το καλοκαίρι να γράψεις και το επόμενο σχολικό έτος να μου δώσεις τα γραφτά σου να τα δω».
     Περνούσε το καλοκαίρι, κι εγώ γυρνούσα τα βουνά με τους φίλους μου παίζοντας πόλεμο ή μπάλα στην αγιά Τριάδα. Με τρόμο έβλεπα να τελειώνουν οι μέρες των διακοπών κι εγώ να μην έχω σύρει γραμμή. Το παιχνίδι ασκούσε πάνω μου μιαν ακατανίκητη έλξη. Την ημέρα του αγιασμού ήμουν σε άθλια ψυχολογική κατάσταση, νιώθοντας μια αφόρητη ντροπή. Τι θα έλεγα στον καθηγητή μου, που τόσο είχε πιστέψει σε μένα; Η ανακούφιση μου δεν περιγράφεται, όταν πηγαίνοντας στο σχολείο έμαθα ότι είχε πάρει μετάθεση για το Τζερμιάδο. Όμως ήξερα πια πως δεν θα γινόμουν λογοτέχνης. Ένας ακόμη δρόμος είχεν αποκλεισθεί. Από τα πέντε μου βιβλία που κυκλοφορούν, κανένα δεν είναι λογοτεχνικό. Κι όμως, σκέφτομαι συχνά, αν είχα στρωθεί εκείνο το καλοκαίρι που είχα ένα σημαντικό κίνητρο, μπορεί να είχε πάρει φωτιά το πράμα και κάτι να 'χα καταφέρει. Σήμερα μάλλον είναι αργά.

4.ια. πληθυσμιακά δεδομένα

     Το χωριό μου, από κεφαλοχώρι που ήταν, πέρασε μια βαθιά κρίση στα τέλη της 10ετίας του '60, που οφειλόταν σε διάφορους παράγοντες, μόνιμους και συγκυριακούς. Η κρίση αυτή εκφράστηκε με μια μείωση του πληθυσμού, που φάνηκε πιο χαρακτηριστικά στη μείωση του αριθμού των μαθητών του δημοτικού σχολείου. Στα χρόνια που φοίτησα στο δημοτικό, το 1956-62, το σχολείο ήταν 6θέσιο, μ' ένα δάσκαλο για κάθε τάξη. Αρχές του '70 έγινε 4θέσιο.

     Όμως αυτή η μείωση δεν ήταν αποτέλεσμα μιας μειωμένης γεννητικότητας. Οι οικογένειες εξακολουθούσαν να έχουν κατά μέσο όρο δυο παιδιά όπως και πριν (μόνο προπολεμικά ήταν τρία) όμως μειώθηκαν σαν αριθμός. Η μείωση αυτή είχε σαν αιτία τη μετανάστευση, εσωτερική και εξωτερική, η οποία χαρακτήριζε εξάλλου όλη την ελληνική κοινωνία της 10ετίας του '60. Πολλοί είχαν φύγει για την Αθήνα, και κάποιοι για τη Γερμανία. Ο λόγος ήταν ότι ο αγροτικός κλήρος άρχισε να γίνεται όλο και πιο ανεπαρκής. Υπάρχουν διάφοροι λόγοι γι' αυτό. Ένας πρώτος λόγος είναι ο αλλεπάλληλος τεμαχισμός των κλήρων λόγω κληρονομιάς. Έτσι οι καινούργιες οικογένειες κατά μέσον όρο έχουν λιγότερα στρέμματα στη διάθεση τους να καλλιεργήσουν απ' ό,τι οι παλιές.

     Άλλος παράγοντας είναι οι χαμηλές τιμές των αγροτικών προϊόντων σ' αντίθεση με το ψηλό κόστος καλλιέργειας. Έτσι μπορεί μεν η στρεμματική απόδοση να 'ναι αυξημένη, όμως τα κέρδη είναι πολύ χαμηλά. Επίσης ο κατακερματισμός των κλήρων ανεβάζει ακόμη περισσότερο αυτό το κόστος. Κάθε αγρότης έχει τρία στρέμματα εκεί, πέντε παρά δίπλα, τέσσερα αλλού, κ.λπ. Αυτά τα χωράφια συνήθως μοιράζονται σε ίσα μερίδια στα παιδιά, μια κι αυτός φαίνεται να 'ναι ο πιο δίκαιος τρόπος μοιρασιάς κι αυτό γιατί τα χωράφια έχουν άνιση αξία ανεξάρτητα από την στρεμματική τους έκταση, καθώς το ένα είναι εύφορο, το άλλο όχι, το ένα είναι στο βουνό, το άλλο είναι στον κάμπο, το ένα κοντά στο χωριό, το άλλο μακριά, κ.λπ. Ειδικά στα περιβόλια υπάρχουν κλήροι μόλις 100 τ.μ. Αυτός ο κατατεμαχισμός αυξάνει το κόστος παραγωγής και γι' αυτό συχνά ακούστηκαν συζητήσεις για αναδασμό. Όμως η καχυποψία δεν άφησε να προχωρήσουν τα σχέδια, παρόλο που η εφαρμογή του στον Παχύ 'Αμμο έδειξε τα ευεργετικά του αποτελέσματα.

     Όμως κι ένα εισόδημα που μόλις πριν μια 10ετία ήταν επαρκές, τώρα με τις αυξημένες απαιτήσεις της κοινωνίας, με την εμπορευματοποίηση της οικονομίας και με την εγκατάλειψη της αυτάρκειας, αποδεικνύεται ανεπαρκές. Έτσι πολλοί αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν κι αυτοί που μείναν, εκτός απ' αυτούς που ασχολούνται με τα θερμοκήπια, έχουν και κάποιαν άλλη δουλειά. Γεωργοί όπως ο πατέρας μου, που να περιμένουν από το εισόδημα της ελιάς να ζήσουν, δεν υπάρχουν πια παρά ελάχιστοι, όλοι μεγάλης ηλικίας. Για τους νέους ανθρώπους, η γεωργία είναι πάρεργο, που συμπληρώνει το μισθό ή το εισόδημα τους σαν επαγγελματίες, μια και βρέθηκαν να έχουν κληρονομήσει κάποια στρέμματα λιόδεντρα. Όσοι μπορούν, βάζουν και θερμοκήπια. Αν σήμερα στο πληθυσμιακό δυναμικό του χωριού μας υπάρχει μια ανάκαμψη, τούτο οφείλεται στην αύξηση των θέσεων εργασίας, που δημιουργήθηκαν σαν αποτέλεσμα μιας οικονομικής ανάπτυξης που κύριος συντελεστής της υπήρξε ο τουρισμός και τα πρώιμα κηπευτικά.

4.ιβ. κληρονομικά

     Οι γονείς στα γεράματα τους έχουν ήδη μοιράσει την περιουσία τους, κρατώντας μόνο το «γεροντομοίρι», λίγα στρέμματα που να τους εξασφαλίζουν τη συντήρηση τους, που με την αρωγή των παιδιών τους και τις αγροτικές συντάξεις, είναι αρκετά. Όταν όμως «καταπέσουν» και δεν μπορούν να αυτοσυντηρηθούν, κάποιο από τα παιδιά αναλαμβάνει συνήθως την συντήρηση τους. Το εθιμικό δίκαιο βέβαια υπαγορεύει ν' αναλαμβάνουν την φροντίδα τους εκ περιτροπής όλα τα παιδιά. Στην πράξη όμως τους αναλαμβάνει ένας, είτε γιατί τα υπόλοιπα παιδιά λείπουν από το χωριό, είτε γιατί κάποιο από τα παιδιά έχει συνήθως περισσότερες «ευκολίες», δηλαδή πιο άνετο σπίτι να τους φιλοξενήσει. Ακόμη, καθώς η κόρη συνηθίζεται να παίρνει προίκα το πατρικό σπίτι, κρατάει μαζί της τους γονείς της μέχρι το θάνατο τους. Αν είναι γέροι θα περιοριστούν στην καμαρούλα τους, αν όμως είναι νέοι μπορούν να ψήσουν το ψάρι στα χείλη στο ζευγάρι. Αλλά ακόμη κι αν, για οποιουσδήποτε λόγους, η κόρη δεν μείνει στο ίδιο σπίτι με τους γονείς της, αναμένεται ότι αυτή είναι που θα τους φροντίσει περισσότερο στα γεράματα τους και θα τους συμπαρασταθεί στις αρρώστιες τους.

     Υπάρχει τέλος και το ενδεχόμενο τα παιδιά να έχουν τσακωθεί στη μοιρασιά και κάποιο ή κάποια, νιώθοντας ριγμένα από τους γονείς τους, να μη θέλουν πια να τους δουν στα μάτια τους. Γι' αυτό κι οι γονείς προτιμούν να μην ανακατεύονται καθόλου στη μοιρασιά, αφήνοντας τα παιδιά να βγάλουν μόνα τους τα μάτια τους. Όταν παρεμβαίνουν, συνήθως δημιουργούνται παράπονα και δυσφορίες. Ούτε καν διαθήκη δεν φροντίζουν να κάνουν, πράγμα που καμιά φορά οδηγεί σε ανακατανομές όσων είχαν μοιραστεί άτυπα όταν οι γονείς ήταν ακόμα στη ζωή. Οι τσακωμοί είναι συχνότατοι, αδέρφια δεν μιλιούνται επί χρόνια, καθώς ο ένας νιώθει αδικημένος από τον άλλο. Ένας παροιμιακός διάλογος που συχνά λέγεται στο χωριό είναι ο παρακάτω:
 -"Ποιός σου 'βγαλε το μάτι";
 -"Ο συγγενής μου".
 -"Α, γι' αυτό σου το 'βγαλε τόσο βαθιά".

     Το γεροντομοίρι, μετά το θάνατο μοιράζεται στα παιδιά, αν έχουν περιποιηθεί εξίσου τους γέρους γονείς. Αν όμως τη φροντίδα την έχει αναλάβει ένα παιδί, τότε αυτό μπορεί να διεκδικήσει τη μερίδα του λέοντος ή κι ολόκληρο το γεροντομοίρι αν είναι μικρό. Φυσικά, η διεκδίκηση αυτή στηρίζεται στο εθιμικό δίκαιο και στη βάση μιας εκπεφρασμένης θέλησης των γονιών, την οποία ο ενδιαφερόμενος έχει φροντίσει να γνωστοποιηθεί.

4.ιγ. γάμος, προίκα, προξενιό

     Σήμερα οι περισσότεροι γάμοι γίνονται στη βάση μιας προσωπικής γνωριμίας, μετά από αίσθημα. Παλιά όμως τα πράγματα δεν ήταν έτσι. Σχεδόν σε κάθε γάμο ήταν απαραίτητη η διαμεσολάβηση του προξενητή ή μάλλον της προξενήτρας, γιατί συνήθως το ρόλο αυτό τον έπαιζε γυναίκα.

     Επαγγελματίας προξενήτρα, σαν αυτή που περιγράφει ο Δημήτρης Καμπούρογλου στην «Ιστορία Των Αθηνών», που ν' αμείβεται κιόλας για τις υπηρεσίες της, δεν υπήρχε. Ήταν απλά μια γυναίκα που είχε βάλει σαν στόχο της ζωής της να παντρεύει ανθρώπους. Αν έβλεπε ότι δυο νέοι ταίριαζαν, βολιδοσκοπούσε τους γονείς τους. Αν αυτοί δεν είχαν αντίρρηση, αναλάμβαναν με τη σειρά τους να βολιδοσκοπήσουν τα παιδιά τους. Αν αυτά δεν δέχονταν κι η δικιά τους πειθώ δεν μπορούσε να τα μεταπείσει, τότε το προξενιό σταματούσε εκεί.

     Τις περισσότερες φορές η προξενιά γινόταν με την πρωτοβουλία του ενός μέρους. Τότε κάποιος φίλος ή συγγενής αναλάμβανε να παίξει το ρόλο του προξενητή. Βολιδοσκοπούσε την άλλη πλευρά, αφήνοντας πάντα να εννοηθεί ότι πρόκειται για καθαρά δική του πρωτοβουλία. Αν η προσφορά δεν γινόταν δεκτή, αποπεμπόταν ο προξενητής, μ' έναν όσο πιο εύσχημο τρόπο γινότανε, για να μην προσβληθούν αυτοί που τον έστειλαν. Αλλιώς προχωρούσαν στο επόμενο βήμα, που ήταν ο καθορισμός της προίκας.

     Ποτέ δεν άκουσα να γίνονται προικοσύμφωνα. Με τον όρο προίκα εννοούσαν το μερίδιο της νύφης στην πατρική περιουσία, που ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσει το ζευγάρι να ανταποκριθεί στις οικονομικές υποχρεώσεις της νέας του ζωής. Όμως, όπως είπα και πιο πριν, σπάνια γίνονταν συμβόλαια. Το μερίδιο της νύφης, όπως και του γαμπρού, συνήθως περιέρχεται στο όνομα τους μόνο μετά τον θάνατο των γονιών τους.

     Το προξενιό κλείνει με την επίσκεψη του γαμπρού στο σπίτι της νύφης. Παρά τ' αυστηρά έθιμα της Κρήτης, μπορούν να κοιμηθούν μαζί. Εξυπακούεται βέβαια ότι μετά ο γαμπρός δεν μπορεί να κάνει πίσω. Ένα τέτοιο βήμα θα μπορούσε να το πληρώσει με τη ζωή του. Αλλ' ακόμη κι αν μπορούσε να ξεφύγει, η κοινωνική κατακραυγή είναι μεγάλη. Θεωρείται ότι λέρωσε την τιμή της κόρης και σαν συνέπεια έρχεται η κοινωνική απομόνωση και η πτώση του status.

     Όλες σχεδόν οι παραπάνω διαδικασίες θα μπορούσαν να συμπυκνωθούν με μια και μόνη ενέργεια: την επίσκεψη του υποψήφιου γαμπρού με τη συνοδεία του προξενητή στο σπίτι της νύφης. Αυτό βέβαια είναι μεγάλη κουτουράδα από τη μεριά του γαμπρού, γιατί δεν έχει τον χρόνο να πάρει νηφάλιες αποφάσεις. Συχνά μάλιστα οι προξενητές φροντίζουν η επίσκεψη να γίνει τη νύχτα, ώστε στο αμυδρό φως της λάμπας να κρυφτούν όλες οι ατέλειες της νύφης. Αν μάλιστα περάσουν από κανένα καφενείο και πιει ο γαμπρός τις ρακές του, είναι ακόμη καλύτερα. Γίνεται πια ένα άβουλο παιχνιδάκι στα χέρια του προξενητή και του μέλλοντα πεθερού του. Πολλοί χτύπησαν κατόπιν το κεφάλι τους στον τοίχο, που συμβιβάστηκαν με λίγη προίκα ή που πήραν γυναίκα κατά πολύ μεγαλύτερη τους, όπως συνέβη μ' ένα συμμαθητή μου, που έλεγε χαριτολογώντας ότι η μάνα του ήταν καλύτερη, και πιο μικρή.

     Συχνά ένα προξενιό μπορούσε να ματαιωθεί με τη μεσολάβηση τρίτων. Αυτά ήταν τα λεγόμενα «αναβαλώματα». Υπήρχαν πάντα καλοθελητές που κατηγορούσαν τους υποψήφιους στα μελλοντικά ταίρια ή πεθερικά τους, αραδιάζοντας τους ένα σωρό πραγματικά ή φανταστικά «κουσούρια», περιστατικά ή πλευρές της ιδιωτικής τους ζωής, που αμαύρωναν την εικόνα τους. Πάντως οι αναβαλωτές επέσυραν την γενική κατακραυγή, αν στέκονταν αιτία να μην αποκατασταθεί ένα φτωχό αλλά τίμιο και καλό κορίτσι. Συχνά αυτοί που αναβάλωναν είχαν τους δικούς τους ιδιοτελείς στόχους, εποφθαλμιώντας τον υποψήφιο γαμπρό ή νύφη για κάποιον δικό τους.

     Σήμερα τα περισσότερα ζευγάρια παντρεύονται χωρίς να θιγεί καν το θέμα της προίκας, ακόμη κι έτσι όπως την περιγράψαμε πριν, σαν το νόμιμο μερίδιο δηλαδή της κληρονομιάς που δίνει από δική του προαίρεση ο γονιός κι όχι γιατί του απαιτείται. Αυτό βέβαια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στ' ότι τα νέα ζευγάρια είναι μισθωτοί ή ελεύθεροι επαγγελματίες κι η συντήρηση του νοικοκυριού τους θα στηριχθεί στους μισθούς ή στα έσοδα από τη δουλειά τους. Παλιά όμως που οι θέσεις εργασίας ήταν λίγες κι όλοι σχεδόν ήταν γεωργοί, το αν θα ευημερούσε το ζευγάρι εξαρτιόταν αποκλειστικά από το μέγεθος της κτηματικής τους περιουσίας. Έτσι, ακόμη και στους γάμους από έρωτα, γινόταν συζήτηση για το οικονομικό, για το τι σκόπευε να δώσει ο γονιός στο παιδί του. Και παρόλο που όπως είπαμε δεν γίνονταν συνήθως συμβόλαια, έπρεπε να κρατήσει το λόγο του, αν δεν ήθελε να ξεσπάσει μπόρα στο κεφάλι του παιδιού του κατόπιν.

     Η «κλεψά» ήταν ένας άλλος τρόπος για να δημιουργηθεί ένα καινούργιο ζευγάρι. Παλιά ήταν μια μορφή βιασμού, γιατί μπορούσε να γίνει και παρά τη θέληση της νύφης, παρόλο που και σ' αυτή την περίπτωση ο απαγωγέας ολοκλήρωνε τις σχέσεις του με την κοπέλα μόνο όταν αυτή ενέδιδε. Σιγά-σιγά περιορίστηκε μόνο στις περιπτώσεις που οι νέοι αγαπιόντουσαν και δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν την αντίσταση των γονιών, κυρίως της νύφης. Η κοπέλα, είτε είχε ολοκληρώσει από πριν τις σχέσεις της με τον αγαπημένο της είτε τις ολοκλήρωνε κατά τη διάρκεια της απαγωγής, μάλιστα σε πνεύμα βιασύνης μήπως τους προλάβουν, εθεωρείτο εκτεθειμένη κι ο πατέρας της, για να μην του μείνει κατόπιν στο ράφι, ήταν υποχρεωμένος να υποκύψει στο μοιραίο. Συχνά όμως ήταν ο ίδιος ο γονιός της νύφης που την έσπρωχνε να υποβάλει στον γαμπρό την ιδέα της απαγωγής, γιατί έτσι δεν μπορούσε πια να έχει καμιά αξίωση για προίκα κι έπρεπε ν' αρκεστεί σ' ό,τι θα του έδινε.

     Η αυστηρότητα των ηθών εκείνα τα χρόνια ήταν τέτοια κι οι ευκαιρίες για σύναψη ολοκληρωμένων σχέσεων με μια κοπέλα τόσο περιορισμένες, ώστε δεν υπήρχαν και πολλά περιθώρια επιλογής. Σήμερα ένας νεαρός θα φλερτάρει με μια κοπέλα που του αρέσει και με μια τέτοια κοπέλα θα κοιτάξει να ολοκληρώσει τις σχέσεις του. Τότε η πιο εύκολη ήταν κι η πρώτη υποψήφια. Και φορέας καθώς ήταν και ο ίδιος της κυρίαρχης πουριτανικής ηθικής, δεν την εκτιμούσε σαν κατάλληλη για σύντροφο της ζωής του. Η κοπέλα απ' τη μεριά της, καθώς ήξερε ότι είχε περιορισμένα περιθώρια, όπως και οι γονείς της, κατέφευγε σε συνεννόηση μαζί τους στη συνωμοσία του «μαντρίσματος». Σ' αυτήν κατέφευγε και κάθε κοπέλα, αν αυτή ή οι γονείς της είχαν κάποια αμφιβολία για τις προθέσεις του νέου. Το μάντρισμα συνίστατο στο να παρασύρει η κοπέλα τον νέο σ' ένα μέρος να κάνουν έρωτα, οπότε οι γονείς της συνεννοημένοι από πριν, τους έπιαναν στα πράσα. Αφού είχε πάρει την τιμή της κοπέλας αποδεδειγμένα, δεν έμενε πια παρά να την παντρευτεί. Σε πολλές περιπτώσεις τους κουβαλούσαν κατευθείαν στην εκκλησία. Να πώς διηγιόταν ένας, από κάποιο γειτονικό χωριό, τον τρόπο που παντρεύτηκε:
     "Βρισκόμουν στην αγκαλιά της γυναίκας μου, όταν ανοίγει ξαφνικά η πόρτα, προβάλει ο πατέρας της και μου λέει:
 -Κάμε δα συ Νικολιό τη δουλειά σου, και μετά έλα που σε θέμε.
     Και ξανάκλεισε την πόρτα πίσω του".
     Το οικονομικό μέρος, εκείνα τα χρόνια, όπως είπαμε, βάραινε πάρα πολύ. Λέχτηκε για κάποιο υποψήφιο γαμπρό μιας χωριανής μου, ότι πρώτα πήγε κι είδε τα χωράφια της νύφης και μετά την ίδια. Ακόμα θυμάμαι τη στιχομυθία δυο γυναικών στο χωριό μου, αρχές της 10ετίας του '60, που σχολίαζαν δυο χωριανούς μου που είχαν παντρευτεί πρόσφατα. Η μια εύρισκε πιο τυχερό τον ένα, γιατί είχε πάρει παραπάνω προίκα, τη στιγμή που η γυναίκα του δεύτερου ήταν σωστή κούκλα.

     Αργότερα το οικονομικό σκέλος άρχισε να βαραίνει λιγότερο κι η διαμεσολάβηση των προξενητριών έγινε περιττή. Υπήρχε πια μεγαλύτερη ελευθερία στη σχέση των δύο φύλων, άρχισαν να πλέκονται ειδύλλια κι οι γονείς βρίσκονταν συνήθως προ τετελεσμένων γεγονότων. Έτσι κι αλλιώς και πριν το βέτο τους ήταν αδύναμο. Αν αποτύχαιναν οι προσπάθειες μιας προξενήτρας, αυτό οφειλόταν όχι τόσο στις υπερβολικές απαιτήσεις για προίκα των πεθερικών, όσο στον σκεπτικισμό των υποψήφιων μελλονύμφων να ανοίξουν σπιτικό με τα πενιχρά οικονομικά εφόδια που ανέμεναν, λόγω των δυνατοτήτων των γονιών τους. Μιλάμε βέβαια για την περίπτωση που το υποψήφιο έτερο ήμισυ σαν πρόσωπο, ήταν αποδεκτό.

     Αξίζει ακόμη να σημειώσουμε ότι όλο και σπανίζουν σήμερα τα ζευγάρια που είναι κι οι δυο από το ίδιο χωριό. Παλιά που οι επικοινωνίες με τ' άλλα χωριά ήταν πιο αραιές, η ενδογαμία  εντός του χωριού ήτανε πιο συχνή. Όταν βρισκότανε κάποιος νεαρός σ' ηλικία γάμου, θα σκεφτόταν κάποια χωριανή του που του άρεσε κι η κοπέλα κάποιο χωριανό της. Σήμερα, η ανάπτυξη των συγκοινωνιών διευκολύνει το πλέξιμο ειδυλλίων με νέους και νέες από άλλα μέρη, συνήθως την Ιεράπετρα ή τα γειτονικά χωριά. Σ' αυτό συντελεί και το κουτσομπολιό που οργιάζει στο χωριό κι αποθαρρύνει τα εσωτερικά ειδύλλια.

     Το έθιμο να παντρεύονται οι μεγαλύτερες αδελφές και μετά οι αδελφοί είναι γνωστό μόνο σαν έθιμο που παραβιάζεται συστηματικά. Καμιά φορά γίνεται αναφορά σ' αυτό, όμως μόνο σαν πρόφαση ή δικαιολογία, π.χ. στην απόρριψη ενός ανεπιθύμητου προξενιού.

     Οι μοιχείες και τα διαζύγια στο χωριό είναι σπάνια. Αυτό όμως ίσως οφείλεται απλά στ' ότι το χωριό είναι μικρό κι έτσι, στατιστικά, τα φαινόμενα αυτά δεν μπορεί να είναι πολύ μεγάλα. Οπωσδήποτε όμως δεν παίρνουν τις δραματικές διαστάσεις που παίρνουν σε άλλα μέρη της Κρήτης. Οι χωριανοί μου ειδικά είναι πολύ λίγο οξύθυμοι, κι αυτός είναι ένας από τους λόγους, που στο χωριό μου δεν έγινε μέχρι τώρα κανένα φονικό.

     Οι πατρογραμμικές σχέσεις στο χωριό είναι μόνο κατ' όνομα. Το μόνο ίχνος πατρογραμμικής σχέσης βρίσκεται στο επώνυμο του παιδιού. Κατά τ' άλλα, οι σχέσεις είναι διπλευρικές. Το σόι της μητέρας είναι ισότιμο με το σόι του πατέρα. Ο βαθμός της σχέσης εξαρτάται από άλλους παράγοντες, κυρίως παράγοντες γειτνίασης, που διευκολύνουν μια μεγαλύτερη σχέση και συναναστροφή, καθώς και την αλληλοβοήθεια και την οικονομική συνεργασία.

     Η ενδογαμία χωρίς εισαγωγικά (δηλαδή όχι ανάμεσα σε χωριανούς, αλλά ανάμεσα σε συγγενείς) δεν απαγορεύεται αυστηρά κι έχουν γίνει γάμοι ακόμη κι ανάμεσα σε δεύτερα εξαδέλφια. Όμως με την «εξωγαμία» (με εισαγωγικά) που επικρατεί σήμερα, είναι μια απαγόρευση που σπάνια μπορεί πια να υποβληθεί σε δοκιμασία.

4.ιδ. γλώσσα

     Η γλώσσα του Ερωτόκριτου, η «αρτιότερα οργανωμένη γλώσσα που μίλησε ο νέος Ελληνισμός» κατά τον Γιώργο Σεφέρη, μιλιέται ακόμη στο χωριό μου, όπως και σ' όλη την Κρήτη, την ορεινή κυρίως, αν και περισσότερο από τους γέρους. Πολλοί γραμματικοί και συντακτικοί τύποι έχουν μείνει σχεδόν απαράλλακτοι. Μόνο το -ουσι του τρίτου πληθυντικού προσώπου έχει χαθεί. Το βρήκα όμως στην γειτονική Κάσο, το 1982, όταν διορίστηκα σαν φιλόλογος. Ήταν η πρώτη μέρα που είχα πάει στο σχολείο κι έρχεται ξαφνικά ένα κοριτσάκι στο γραφείο και μου λέει:
 -"Κύριε, ελάτε γρήγορα στην τάξη γιατί τα παιδιά φωνάζουσι". Αυτό το φωνάζουσι πολύ με συγκίνησε.

     Η προφορά πρέπει να είναι κι αυτή η ίδια, όπως την εποχή του Κορνάρου. Το χ μετά από ι ή ε προφέρεται σαν sh και το κ σαν ch. Ακόμη κι η λέξη κιμάς, που παλιά αποτελούσε εξαίρεση. Ο κιμάς ήρθε από την Αθήνα μαζί με την προφορά του, προφανώς από κάποια Αθηναία. Όταν άκουγα αυτή τη λέξη με το ουρανικό κ, ένιωθα μια περίεργη δυσφορία, όπως κάθε φορά που ακούω κάτι ξένο στο γλωσσικό μου αίσθημα. Σήμερα όλοι οι χωριανοί μου την προφέρουν κανονικά, chιμάς.

     Μπορεί πάρα πολλές λέξεις να έχουν αντικατασταθεί με άλλες της κοινής νεοελληνικής, όμως το πόδι εξακολουθεί να λέγεται πόδας, το χέρι χέρα κι η κότα όρνιθα, με πιο περιορισμένη δηλαδή σημασία από ό,τι στους «Όρνιθες» του Αριστοφάνη. Μπορεί ο χωριανοί μου να μην έχουν ακούσει τίποτα για την ναυμαχία εις τους Αιγός ποταμούς, όπου συνετρίβη ο Αθηναϊκός στόλος κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο, όμως την κατσίκα την λένε ακόμη αίγα. Και το «καθιστώ έγκυον» λέγεται γαστρώνω. Θυμάμαι ακόμη την περιπαικτική φράση που τόλμησα πολύ μικρός να φωνάξω κι εγώ σ' ένα χωριανό μου, καθώς περνούσε μπροστά μου με τη μηχανή του. «Ο Νικολής ο Μέγας που γάστρωσε την αίγα». Φυσικά φρόντισα αμέσως να εξαφανιστώ, φοβούμενος μήπως σταματήσει και με κυνηγήσει.

     Μια φορά μας τιμώρησε ο διευθυντής του δημοτικού σχολείου γιατί σκοτώσαμε λέει τον «κόκορα» μιας γειτόνισσας στην Αγία Τριάδα, την αυλή της οποίας είχαμε μετατρέψει όχι σε οίκον εμπορίου, αλλά σε γήπεδο. Εγώ, ζαλισμένος από το ξύλο, σκεφτόμουνα ότι δεν είχαμε σκοτώσει κανένα «κόρακα», αλλά και να είχαμε σκοτώσει, γιατί να γίνεται τόση φασαρία για έναν κόρακα; Όταν ξεζαλίστηκα, σαν από μια έκλαμψη, φωτίστηκε ξαφνικά το πρόσωπο μου. «Μα βέβαια, δεν είπε κόρακα, είπε κόκορα», μια λέξη που κάπου την είχα διαβάσει και από τα συμφραζόμενα είχα βγάλει το συμπέρασμα πως επρόκειτο για τον πετεινό.

     Όμως το γλωσσικό υπόλειμμα που ακούω με καμάρι είναι η φράση «τα δε αύριο», που σημαίνει την επομένη ημέρα, «την δε αύριον». Ως γνωστό το η της Ιωνικής διαλέκτου γίνεται α στην Δωρική, όπως στην περίφημη φράση «ή ταν ή επί τας», ή την ασπίδα, ή πάνω στην ασπίδα, που έλεγαν οι Σπαρτιάτισσες κατευοδώνοντας τα παιδιά τους για τον πόλεμο.

     Με κολακεύει πολύ η σκέψη ότι μπορεί να κατάγομαι από Δωριείς. Τη δωρική πάντως καταγωγή της «Ιεράπυτνας», το παλιό όνομα της Ιεράπετρας, μαρτυρεί ο Στυλιανός Β. Σπυριδάκις, σε ομώνυμο άρθρο του στο περιοδικό «Αμάλθεια», Ιανουάριος-Δεκέμβριος 1990, τεύχος 82-85, πράγμα που πρέπει να ισχύει και για την ευρύτερη περιοχή, την οποία ο Ρήγας Φεραίος στο χάρτη του ονομάζει «Δωρίδα».

4.ιε. κοινωνικές σχέσεις

     Παλιά, η οικονομική εσωστρέφεια, η παραγωγή με κύριο προσανατολισμό την αυτοκατανάλωση, είχε μια ανακλαστική αντιστροφή σ' ένα άλλο επίπεδο, στο επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων. Εδώ κυριαρχούσε η εξωστρέφεια, η σύσφιξη των δεσμών με τους χωριανούς. Σήμερα όμως συμβαίνει το αντίθετο. Η οικονομική εξωστρέφεια του προσανατολισμού στην αγορά έχει οδηγήσει σε μια κοινωνική εσωστρέφεια, στη μοναχική ζωή μπροστά στην τηλεόραση στο σαλόνι του σπιτιού.

     Η εμπορευματοποίηση της οικονομίας επέφερε και την εμπορευματοποίηση των σχέσεων. Στο λιομάζωμα, οι «δανεικοί» αντικαθίστανται από τους ημερομίσθιους εργάτες. Η εγκατάλειψη της οικονομίας της αυτάρκειας έχει εξασθενίσει τον δωρισμό, ο οποίος, πέρα από την οικονομική του λειτουργία, συντελούσε στη σύσφιξη των σχέσεων των μελών της κοινότητας, στην απομάκρυνση κάθε αισθήματος μοναξιάς κι εγκατάλειψης, δυσπιστίας ή επιφύλαξης. Οι γυναίκες δεν ζυμώνουν πια για να δώσουν στις γειτόνισσες ζεστό ψωμί και δεν τις φιλεύουν πια με τις ντομάτες που αγόρασαν από το σούπερ μάρκετ. Οι αποσπερίδες εξαφανίστηκαν, καθώς οι τηλεοράσεις έχουν κλείσει τις γυναίκες στα σπίτια τους, για να μη χάσουν τη συνέχεια του σήριαλ. Οι νέοι άνθρωποι, αντί να έρθουν σ' επαφή με την κοινότητα, μέσω του καφενείου, ξεπέφτουν στις ντίσκο της Ιεράπετρας με δυο-τρεις φίλους. Έχω πάντοτε την αίσθηση ότι τα καφενεία θα κλείσουν με το θάνατο των ιδιοκτητών τους, όπως έχουν ήδη κλείσει τα καφενεία του Μουδατσογιάννη και του Εγγλεζάκη. Μαζί τους θα πεθάνει κι η πελατεία τους.

     Παλιά, όλες οι πόρτες ήταν ξεκλείδωτες. Το να κλέψει κανείς τον χωριανό του ήταν αδιανόητο. Κι η «κλεψά» που κάναμε εμείς τα πιτσιρίκια δεν ήταν αληθινή κλεψά. Κλέβαμε από τα σκουλήκια, μια και τα φρούτα, κυρίως τα πορτοκάλια; ήταν τόσο άφθονα, που τα μισά έπεφταν κάτω και σάπιζαν.

     Τώρα επικρατεί η δυσπιστία κι η επιφύλαξη, καθώς οι κλεψές δίνουν και παίρνουν. 'Αρχισε πρώτα το κλέψιμο των ελιών. Παλιά, ήταν αδιανόητο να κλέψουν σε κανένα τις ελιές από το χωράφι του. Τώρα είναι αρκετοί αυτοί που πέφτουν θύματα μιας τέτοιας κλοπής, που εδώ και μιαν 20ετία οργιάζει. Γι' αυτό πολλοί χωριανοί αφήνουν ασάκιαστες τις ελιές τους στο χωράφι και τις σακιάζουν μόνο όταν πρόκειται να τις μεταφέρουν στο εργοστάσιο να τις αλέσουν, για να αποθαρρύνουν έτσι τους κλέφτες. Μια άλλη κλοπή που τείνει να λάβει ενδημικές διαστάσεις την τελευταία 10ετία είναι η κλοπή υδροσωλήνων με τις οποίες γέμισαν τα χωράφια, καθώς όλο και περισσότεροι χωριανοί το έβρισκαν συμφερτικό να ποτίζουν τα χωράφια τους από τις γειτονικές γεωτρήσεις. Τώρα δε που έχει ολοκληρωθεί το φράγμα, δεν υπάρχει χωράφι στον κάμπο που να μη ποτίζεται. Κάποιοι κλέφτες βρέθηκαν, ορισμένοι μάλιστα άκουσα ότι συνελήφθησαν επ' αυτοφώρω, ο φόβος όμως μην τον κλέψουν υπάρχει σε κάθε χωριανό. 

                                           Αντί Επιλόγου

     Όλες αυτές οι εξελίξεις που περιέγραψα και που, άλλες περισσότερο άλλες λιγότερο, λαμβάνουν χώρα σ' όλα τα χωριά της Ελλάδας, αρχίζουν να κάνουν αναχρονιστική τη διοικητική τους ονομασία σαν «κοινότητες», γιατί το πνεύμα της κοινότητας, της ομάδας, του «κοινού», έχει αρχίσει να εκλείπει. Εξάλλου, το πνεύμα της αυτονομίας και της αυτάρκειας, το σύμφυτο στην κοινότητα, δεν υπάρχει πια. Για τις ανάγκες της κοινότητας παλιά γίνονταν κοινοτικά μεροκάματα. Ο πατέρας μου εκπλήρω¬νε κάθε χρόνο τις υποχρεώσεις του επισκευάζοντας το μονοπάτι που οδηγεί στο σπίτι μας. Οι πλούσιοι χωριανοί είχαν αρχίσει ήδη να πληρώνουν εργάτες για να τους κάνουν τα μεροκάματα αυτά. Τώρα και αυτά έχουν εγκαταλειφθεί κι η κοινότητα εξαρτάται ολοκληρωτικά από την κρατική επιχορήγηση.

     Παρότι όμως η κοινωνικότητα της αγροτικής κοινότητας έχει τόσο υποχωρήσει, συντηρείται ακόμα σε ένα ικανοποιητικό βαθμό, ώστε ν' αποτελεί πόλον έλξης για όλους τους χωριανούς της διασποράς. Συνήθως λέμε ότι πάμε στο χωριό τις καλοκαιρινές διακοπές για να ξεφύγουμε από το νέφος της Αθήνας, ν' αναπνεύσουμε καθαρόν αέρα, να κάνουμε τα μπάνια μας, να ξεκουραστούμε. Αυτοί είναι όντως ουσιαστικοί λόγοι, όμως υπάρχει κι ένας άλλος, ουσιαστικότερος, που δεν τον ομολογούμε ανοιχτά. Στα χωριά μας αναζητούμε τη χαμένη κοινωνικότητα μας. Δυο-τρεις στενούς φίλους που έχουμε στην Αθήνα, είναι ζήτημα αν τους βλέπουμε μια φορά το μήνα, καθώς είμαστε όλοι σκορπισμένοι στις τέσσερις άκρες της. Πέρ' από τα τείχη του σπιτιού μας νιώθουμε βουλιαγμένοι μες στην ανωνυμία. Γι' αυτό λαχταράμε όλοι αυτή την αίσθηση της κοινωνικότητας που μας προσφέρει η κάθοδος στο χωριό και που δεν χρειάζεται παραπάνω από μια καλημέρα στο δρόμο για να επιβεβαιωθεί. Κι εμείς οι κρητικοί, ευτυχώς, κάνουμε ό,τι μπορούμε για να τη διατηρήσουμε.

     Όμως τα φαινόμενα που περιέγραψα παραπάνω αντιστρατεύονται τη διατήρηση της. Ας ελπίσουμε ότι αυτά τα φαινόμενα είναι απλές παρενέργειες της φοράς των μεταπολεμικών εξελίξεων του καπιταλισμού στην ύπαιθρο, για τις οποίες θα μπορέσουμε να βρούμε θεραπεία. Αλλ' αυτό είναι ένα ευρύ θέμα, που δεν είναι του παρόντος να πραγματευθούμε.

                                                      Τέλος