Εδώ το     --- >      Βιογραφικό
_{____________________________}

    ^{από το  Η Ιστορία Του Κόσμου Σε 10  1/2 Κεφάλαια}
_Ι.
     Το ταξίδι άρχισε μ' ένα κακό οιωνό.
     Είχανε καβατζάρει το ακρωτήρι του Φινιστέρ και πλέανε προς τον Νότο με ούρια φρεσκαδούρα, όταν μια αγέλη φώκαινες περικύκλωσε τη φρεγάτα. Όσοι βρίσκονταν στο κατάστρωμα στριμώχτηκαν στο κιγκλίδωμα του επίστεγου, αποθαυμάζοντας την ικανότητα των ζώων να κολυμπάνε γύρω από ένα καράβι που ναυλοχούσε γοργά πηγαίνοντας κιόλας με εννέα ή δέκα κόμβους. Την ώρα που χάζευαν τα παιχνίδια των φωκαινών ακούστηκε μια κραυγή. Ένας νεαρός καμαρότος είχε πέσει στη θάλασσα από μια μπροστινή παραφωτίδα στην αριστερή πλευρά του πλοίου. Δόθηκε σήμα με έναν πυροβολισμό, ρίξανε στη θάλασσα μια μικρή σωσίβια σχεδία και το πλοίο γύρισε κόντρα στον καιρό. Μέχρι να γίνουν όμως με δυσκολία όλες αυτές οι μανούβρες, όταν κατέβασαν την εξάκωπο ήτανε πια αργά. Δεν μπορούσαν να βρούνε ούτε τη σωσίβια σχεδία ούτε το παιδί. Ήτανε δεκαπέντε χρονών κι όσοι τον ήξεραν ισχυρίζονταν ότι ήταν δεινός κολυμβητής και πιθανολογούσαν ότι θα είχε φτάσει τη σχεδία. Αν είχε συμβεί αυτό, δίχως αμφιβολία το παιδί θα πέθανε πάνω της, αφού θα είχε υποφέρει τα πάνδεινα.
     Η αποστολή που κίνησε για τη Σενεγάλη αποτελούνταν από τέσσερα πλοία: μια φρεγάτα, μια κορβέτα, ένα μεταγωγικό κι ένα μπρίκι. Απέπλευσε στις 17 Ιουνίου 1816 από τη νήσο Αιξ με 365 ψυχές. Τώρα συνέχιζε τη ρότα προς Νότο με έναν λιγότερο για πλήρωμα. Στη Τενερίφη εφοδιάστηκαν με προμήθειες, παίρνοντας καλά κρασιά, πορτοκάλια, λεμόνια, σύκα ινδικής συκιάς και κάθε λογής ζαρζαβατικά. Εδώ διαπίστωσαν την αχρειότητα των κατοίκων: οι γυναίκες του Σεν Κρουά στέκονταν στο κατώφλι του σπιτιού τους και παρώτρυναν τους Γάλλους να μπουν μέσα, με τη βεβαιότητα ότι η ζήλεια του συζύγου τους θα γιατρευόταν από τους μοναχούς της Ιεράς Εξέτασης, που θα αποδοκίμαζαν τη συζυγική παραφορά ως δώρο του σατανά που τυφλώνει τον άνθρωπο. Οι σκεπτόμενοι επιβάτες απέδωσαν αυτή τη συμπεριφορά στον ήλιο του Νότου, η δύναμη του οποίου είναι γνωστό ότι εξασθενίζει τόσο τους φυσικούς δεσμούς όσο και τους ηθικούς φραγμούς.
     Από την Τενερίφη χάραξαν πορεία νότια-νοτιοδυτικά. Οι δυνατοί άνεμοι και η αδεξιότητα στη ναυσιπλοΐα είχαν αποτέλεσμα να σκορπίσει ο στολίσκος. Η φρεγάτα διάβηκε μόνη τη τροπική ζώνη και παρέπλευσε το ακρωτήριο Μπάρμπας. Έπλεε κοντά στην ακτή, κάποιες φορές μάλιστα σε απόσταση μικρότερη της μισής κανονιάς. Η θάλασσα ήτο γεμάτη ξέρες και τα μπρίκια δεν μπορούσαν να τριγυρνάν εδώ την εποχή της φυρονεριάς. Προσπέρασαν το ακρωτήρι Μπλάνκο, ή έτσι πίστευαν και βρέθηκαν σε αβαθή, κάθε μισή ώρα έπρεπε να ρίχνουν το σκαντάγιο για τη βυθομέτρηση. Την αυγή ο κύριος Μοντέ, ο σημαιοφόρος της βάρδιας, έκανε τους υπολογισμούς επάνω σε ένα κλουβί με κότες και συμπέρανε ότι βρίσκονταν
στην άκρη του υφάλου Αργκέν. Η συμβουλή του αγνοήθηκε. Ωστόσο, μέχρι κι οι άμαθοι από θάλασσα ήτανε σε θέση να δουν ότι το νερό είχε αλλάξει χρώμα· στα πλευρά του πλοίου φαίνονταν φύκια, ενώ διακρίνονταν και πολλά ψάρια. Με ήρεμη θάλασσα κι ανέφελο ουρανό ήταν έτοιμοι να προσαράξουν. Το σκαντάγιο έδειξε δεκαοχτώ οργιές βάθος και λίγο αργότερα έξι οργιές. Καθώς η φρεγάτα έστριβε προσήνεμα, πήρε σχεδόν αμέσως κλίση, μετά έγειρε περισσότερο και τέλος σταμάτησε. Το σκοινί της βυθομέτρησης έδειξε βάθος πέντε μέτρων κι εξήντα εκατοστών.
     Η ατυχία ήτανε πως εξώκειλαν στον ύφαλο όταν είχε φουσκονεριά κι όταν η θάλασσα αγρίεψε και πήγαν να ξεκολλήσουν το πλοίο, οι προσπάθειές τους απέτυχαν. Η φρεγάτα ήταν σίγουρα χαμένη. Καθώς οι βάρκες που διέθετε δεν ήταν τέτοιας χωρητικότητας ώστε να τους πάρουν όλους, αποφασίστηκε να κατασκευάσουν μια σχεδία και να επιβιβαστούν σε αυτή όσοι δεν χωρούσαν στις βάρκες. Ύστερα θα ρυμουλκούσαν τη σχεδία μέχρι την ακτή και θα σώζονταν οι πάντες. Το σχέδιο είχε καταστρωθεί στην εντέλεια, όπως όμως θα μαρτυρούσαν αργότερα δύο μέλη του πληρώματος είχε αποτυπωθεί πάνω σε στεγνή άμμο που έμελλε να τη σκορπίσει η σφοδρή πνοή του εγωισμού.
    Φτιάχτηκε λοιπόν η σχεδία και μάλιστα καλά, μοιράστηκαν οι θέσεις στις βάρκες κι ετοιμάστηκαν οι προμήθειες. Τα ξημερώματα, κι ενώ το νερό στο κύτος είχε φτάσει τα δύο μέτρα κι εβδομήντα εκατοστά κι οι αντλίες δεν λειτουργούσαν πια, δόθηκε η εντολή να εγκαταλειφθεί το πλοίο. Σύντομα ωστόσο η σύγχυση περιέβαλε το άρτια καταστρωμένο σχέδιο. Ο καταμερισμός θέσεων αγνοήθηκε, οι προμήθειες δεν μεταφέρθηκαν με προσοχή, ενώ άλλες ξεχάστηκαν ή έπεσαν στη θάλασσα. Οι επιβαίνοντες στη σχεδία είχαν υπολογιστεί σε εκατόν πενήντα άτομα: εκατόν είκοσι στρατιώτες, μαζί με τους αξιωματικούς, είκοσι εννέα άντρες μέλη του πληρώματος κι επιβάτες και μία γυναίκα. Δεν είχαν όμως προλάβει να επιβιβαστούν περί τους πενήντα άντρες πάνω στην Κατασκευή1*, που 'χε είκοσι μέτρα μήκος κι επτά πλάτος κι αυτό βυθίστηκε καμμιά εβδομηνταριά πόντους κάτω από το νερό. Τότε πέταξαν τα βαρέλια με το αλεύρι που είχανε φορτώσει κι η σχεδία αλάφρωσε κι ανέβηκε στην επιφάνεια, όταν κατέβηκαν κι οι υπόλοιποι, βούλιαξε ξανά. Όταν γέμισε κόσμο ήταν ένα μέτρο κάτω από το νερό, ενώ κείνοι που βρίσκονταν πάνω της ήταεν τόσο στριμωγμένοι που δεν μπορούσαν να κάνουν ούτε βήμα. Όσοι στέκονταν μπρος και πίσω βλέπανε το νερό να τους φτάνει μέχρι τη μέση. Τα κύματα φέρνανε καταπάνω τους τα αδέσποτα βαρέλια με το αλεύρι, ενώ τους έριξαν από το πλοίο κι ένα δωδεκάκιλο σακί με γαλέτα, που το νερό μετέτρεψε δια μιας σε λάσπη.
    Ένας από τους αξιωματικούς του πλοίου προβλεπόταν ν' αναλάβει τη διοίκηση της σχεδίας, αυτός ωστόσο αρνήθηκε να επιβιβαστεί. Στις επτά το πρωί δόθηκε το σινιάλο της αναχώρησης και ο μικρός στολίσκος με τα πλεούμενα απομακρύνθηκε από το εγκαταλειμμένο πλοίο. Δεκαεπτά άτομα αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν το πλοίο ή κρύφτηκαν, παραμένοντας έτσι εκεί για να ανακαλύψουν τη μοίρα τους.
     Τη σχεδία ρυμουλκούσαν τέσσερις μεγάλες λέμβοι στη σειρά με σκοινιά δεμένα στην πρύμνη, μπροστά από τις οποίες πήγαινε μια άκατος για να κάνει τις βυθομετρήσεις. Την ώρα που οι λέμβοι πήραν θέση, οι άντρες που βρίσκονταν στη σχεδία φώναξαν Ζήτω ο Βασιλεύς κι ύψωσαν μια μικρή άσπρη σημαία στη κάννη ενός μουσκέτου. Εκείνη όμως τη στιγμή της μεγαλύτερης ελπίδας και προσδοκίας για όσους βρίσκονταν στη σχεδία ήρθε η πνοή του εγωισμού να προστεθεί στη φυσική πνοή του θαλασσινού ανέμου.
     Τα σκοινιά της ρυμούλκησης, θες λόγω ιδιοτέλειας, ανικανότητας, ατυχίας ή φαινομενικής αναγκαιότητας, λύθηκαν το ένα μετά το άλλο και πετάχτηκαν στη θάλασσα. Η σχεδία είναι ζήτημα αν βρισκόταν δυο λεύγες μακρυά από το πλοίο όταν εγκαταλείφθηκε στη τύχη της. Οι επιβαίνοντες είχαν μαζί τους κρασί, λίγο μπράντι, λίγο νερό και μικρή ποσότητα μουσκεμένης γαλέτας. Δεν τους είχαν δώσει πυξίδα ή χάρτη. Χωρίς κουπιά και τιμόνι δεν υπήρχε τρόπος να ελέγξουν τη πορεία της σχεδίας, ενώ ελάχιστα ήταν και τα μέσα για να ελεγχθούν οι επιβαίνοντες, που έπεφταν διαρκώς ο ένας πάνω στον άλλο καθώς τους σκέπαζε το νερό. Τη πρώτη νύχτα σηκώθηκε καταιγίδα που χτύπησε με μανία τη σχεδία, οι φωνές όσων επέβαιναν αναμειγνύονταν με τον αχό των κυμάτων.
     Μερικοί έδεσαν σκοινιά στα μαδέρια της σχεδίας και κρατιούνταν από αυτά· τα κύματα τους χτυπούσαν όλους ανελέητα. Με το που χάραξε η μέρα ο αέρας ήταν γεμάτος φωνές και θρήνους, ενώ όρκοι που δεν θα εκπληρώνονταν ποτέ απευθύνονταν στον ουρανό κι όλοι ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν τον επικείμενο θάνατο. Ήταν αδύνατον να σχηματίσει κανείς ιδέα γι' αυτή τη πρώτη νύχτα που να μην υπολείπεται της πραγματικότητας.
     Τη μέρα η θάλασσα καλμάρισε και πολλών οι ελπίδες αναζωπυρώθηκαν. Ωστόσο, δυο νεαρά παληκάρια κι ένας ψωμάς, πεπεισμένοι ότι δεν υπήρχε τρόπος να διαφύγουν τον θάνατο, αποχαιρέτησαν τους συντρόφους τους κι έπεσαν αυτοβούλως στο νερό. Στη διάρκεια αυτής της μέρας παρατηρήθηκαν και τα πρώτα συμπτώματα ψευδαισθήσεων. Μερικοί νόμισαν πως είδανε στεριά, άλλοι διέκριναν από μακρυά πλοία που έρχονταν να τους σώσουν κι η συντριβή αυτών των απατηλών ελπίδων πάνω στα βράχια προκάλεσε μεγαλύτερη αποθάρρυνση.
    Η δεύτερη νύχτα ήτανε πιο τρομερή απ' ό,τι η πρώτη. Τα κύματα ήταν θεόρατα και η σχεδία κινδύνευε διαρκώς να ανατραπεί, οι αξιωματικοί που ήταν μαζεμένοι γύρω από τον κοντό ιστό διέταζαν τους φαντάρους να πηγαίνουν από τη μια άκρη της Κατασκευής στην άλλη για να αντισταθμίζουν την ενέργεια των κυμάτων. Μερικοί άντρες, θεωρώντας βέβαιο το χαμό, άνοιξαν ένα βαρέλι με κρασί κι αποφάσισαν να καταπραΰνουν τις τελευταίες τους στιγμές, εγκαταλείποντας τη λογική, πράγμα που το κατάφεραν ώσπου το θαλασσινό νερό που 'μπαινε από τη τρύπα που 'χαν ανοίξει στο βαρέλι χάλασε το κρασί. Το γεγονός αποτρέλανε αυτούς τους ήδη διαταραγμένους άντρες που αποφάσισαν να στείλουν τους πάντες στο χαμό κι όρμησαν να κόψουν τα σκοινιά που κρατούσαν δεμένα τα μαδέρια της σχεδίας. Οι άλλοι αντιστάθηκαν στην ανταρσία κι έτσι δόθηκε σκληρή μάχη εκ παρατάξεως στο σκοτάδι και στα κύματα. Η τάξη αποκαταστάθηκε κι ακολούθησε μία ώρα ηρεμίας πάνω στη μοιραία Κατασκευή. Τα μεσάνυχτα όμως οι φαντάροι εξεγέρθηκαν πάλι κι επιτέθηκαν στους ανωτέρους τους με μαχαίρια και σπάθες όσοι ήταν άοπλοι βρίσκονταν σε τέτοια κατάσταση παραφροσύνης ώστε προσπαθούσαν να ξεσκίσουνε τους αξιωματικούς με τα δόντια και πολλοί δαγκώθηκαν άσχημα. Κάμποσοι άντρες πετάχτηκαν στη θάλασσα, ξυλοκοπήθηκαν ή μαχαιρώθηκαν· δύο βαρέλια με κρασί κατέληξαν στη θάλασσα μαζί με το τελευταίο πόσιμο νερό. Όταν πια καθυποτάχτηκαν τα παλιοτόμαρα, η σχεδία ήτανε γεμάτη πτώματα.
     Στη διάρκεια της πρώτης εξέγερσης ένας εργάτης ονόματι Ντομινίκ, που είχε συμπράξει με τους στασιαστές, έπεσε στη θάλασσα. Στο άκουσμα των αξιοθρήνητων κραυγών αυτού του δόλιου υποτακτικού, ο μηχανικός που ήταν επικεφαλής των εργατών ρίχτηκε στο νερό κι αρπάζοντας το παλιοτόμαρο απ' τα μαλλιά κατάφερε να το τραβήξει πάλι επάνω στη σχεδία. Το κεφάλι του Ντομινίκ είχε ανοίξει από μια σπαθιά. Του το δέσαν στα σκοτεινά κι αυτός ο αχρείος επανήλθε στη ζωή. Καθώς όμως ήταν αγνώμονας, μόλις ένιωσε ν' αναλαμβάνει δυνάμεις ενώθηκε ξανά με τους στασιαστές σε μια νέα επίθεση. Τούτη τη φορά δεν είχε την ίδια τύχη ούτε βρήκε τον ίδιο οίκτο, σκοτώθηκε κείνη τη νύχτα.
     Νέα απειλή για τους δύστυχους τους επιζήσαντες ήτανε τώρα το παραλήρημα. Μερικοί ρίχτηκαν στη θάλασσα, άλλοι πέσανε σε αποχαύνωση, κάποιοι αξιοθρήνητοι φουκαράδες όρμησαν στους συντρόφους τους με ξεγυμνωμένες σπάθες, απαιτώντας να τους δώσουν μια φτερούγα από το κοτόπουλο. Ο μηχανικός που με τη γενναιότητά του είχε σώσει τον Ντομινίκ φανταζόταν ότι διέσχιζε τις όμορφες πεδιάδες της Ιταλίας κι ένας από τους αξιωματικούς τού έλεγε: "Θυμάμαι ότι μας εγκατέλειψαν οι βάρκες, μη φοβάσαι όμως, έγραψα στον κυβερνήτη και σε λίγες ώρες θα μας σώσουν". Ο μηχανικός, που εξακολουθούσε να 'ναι ήρεμος μες στο παραλήρημά του, του απάντησε ως εξής: "Έχετε περιστέρι που μπορεί να μεταφέρει με τόση ταχύτητα τις εντολές σας";
     Τα εξήντα άτομα που 'χαν απομείνει στη σχεδία είχανε στη διάθεσή τους μόνον ένα βαρέλι κρασί. Συγκέντρωσαν τα κορδόνια με τις μεταλλικές άκρες που 'χαν οι στρατιώτες κι έφτιαξαν αγκίστρια για ψάρεμα, λύγισαν και μια ξιφολόγχη για να πιάσουνε κανέναν καρχαρία. Ένας που τους πλησίασε άρπαξε τη ξιφολόγχη και με μια απότομη κίνηση των σαγονιών του την ίσιωσε εντελώς πριν απομακρυνθεί.
    Για να παρατείνουνε την άθλια ζωή τους υποχρεώθηκαν να καταφύγουνε σε ακραία μέσα. Μερικοί απ' αυτούς που είχαν επιβιώσει τη νύχτα της ανταρσίας όρμησαν στα πτώματα και τα πετσόκοψαν, καταβροχθίζοντας αμέσως κομμάτια σάρκας. Οι περισσότεροι αξιωματικοί αρνήθηκαν να φάνε αυτό το κρέας αν και κάποιος πρότεινε να το αποξηράνουν πρώτα για να γίνει πιο εύγευστο. Ορισμένοι δοκίμασαν να μασήσουν τους αορτήρες της θήκης του ξίφους τους, τις φυσιγγιοθήκες ή τις δερμάτινες άκρες των πηλίκίων τους με μικρό όφελος. Ένας ναύτης προσπάθησε να φάει τα περιττώματά του, αλλά δεν τα κατάφερε.
     Τη τρίτη μέρα ο καιρός ήτανε καλός κι η θάλασσα γαληνεμένη. Όλοι αναπαύτηκαν, αλλά στη φρίκη της πείνας και της δίψας ήρθαν να προστεθούν τα βασανιστικά όνειρα. Η σχεδία, που τώρα μετέφερε λιγότερους από τους μισούς αρχικούς επιβάτες, είχε ανυψωθεί στο νερό κι αυτό ήταν το απρόβλεπτο όφελος των νυχτερινών ανταρσιών. Ωστόσο, οι επιβάτες εξακολουθούσαν να βρίσκονται μες στο νερό μέχρι τα γόνατα και δεν μπορούσαν να ξεκουραστούν παρά μόνο όρθιοι, στριμωγμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο σε μια συμπαγή μάζα. Το επόμενο πρωί διαπίστωσαν ότι καμμιά ντουζίνα σύντροφοί τους είχαν πεθάνει στη διάρκεια της νύχτας, τα πτώματα παραδόθηκαν στη θάλασσα, εκτός από 'να που το κράτησαν ως αντιστάθμισμα της πείνας. Στις τέσσερις το απόγευμα ένα κοπάδι χελιδονόψαρα πέρασε πάνω από τη σχεδία και πολλά απ' αυτά παγιδεύτηκαν στις άκρες της Κατασκευής.
     Κείνο το βράδυ καθάρισαν κι έφαγαν τα ψάρια, αλλά η πείνα τους ήτανε τέτοια και οι μερίδες τόσο μικρές, που πολλοί συνόδεψαν το ψάρι με ανθρώπινη σάρκα και έτσι τους φάνηκε λιγότερο αηδιαστική. Μέχρι κι οι αξιωματικοί άρχισαν να τη τρώνε σε αυτή τη μορφή. Από κείνη τη μέρα κι έπειτα όλοι άρχισαν να καταναλώνουν ανθρώπινο κρέας. Η νύχτα που ακολούθησε θα τους εξασφάλιζε καινούργιες προμήθειες. Μερικοί Ισπανοί, Ιταλοί και νέγροι, που 'χαν παραμείνει ουδέτεροι στις ανταρσίες, συνωμότησαν καταστρώνοντας σχέδιο να πετάξουν τους ανωτέρους τους στη θάλασσα και να δραπετεύσουνε προς την ακτή, που θεωρούσαν ότι δεν βρισκόταν μακρυά, παίρνοντας μαζί τους τον σάκο με τα τιμαλφή και τα προσωπικά είδη που κρεμόταν από τον ιστό. Για άλλη μια φορά ξέσπασε φοβερή μάχη κι η μοιραία σχεδία βάφτηκε με αίμα. Όταν κατεστάλη κι η τρίτη αυτή ανταρσία, δεν απέμεναν περισσότερα από τριάντα άτομα στη σχεδία, που 'χε ανεβεί κι άλλο στο νερό. Δεν υπήρχε ούτε ένας που το σώμα του να μην έχει πληγές τις οποίες έβρεχε διαρκώς το αλμυρό νερό· διαπεραστικές κραυγές αντηχούσαν.
     Την έβδομη μέρα δύο στρατιώτες κρύφτηκαν πίσω από το τελευταίο βαρέλι του κρασιού, άνοιξαν σε αυτό μια τρύπα κι άρχισαν να πίνουν το κρασί με καλάμι. Μόλις ανακάλυψαν τους δύο παραβάτες, τους έριξαν στη θάλασσα σύμφωνα με τον αναγκαστικό νόμο που 'χε θεσπιστεί. Είχε έρθει η στιγμή να πάρουν τη πιο τρομερή απόφαση. Μετρήθηκαν κι είδαν ότι ήταν είκοσι επτά. Δεκαπέντε απ' αυτούς είχανε πιθανότητες να ζήσουν μερικές μέρες ακόμη· οι υπόλοιποι, έχοντας σοβαρά τραύματα και πολλοί όντας ήδη σε παραλήρημα, είχαν ελάχιστες ή καθόλου πιθανότητες να επιβιώσουν. Ήτανε βέβαιο όμως ότι στο χρόνο που θα μεσολαβούσε μέχρι να πεθάνουν θα μείωναν κι άλλο το περιορισμένο απόθεμα προμηθειών. Υπολογίστηκε ότι θα μπορούσαν κάλλιστα να πιούνε περίπου τριάντα με σαράντα μπουκάλια κρασί. Αν έδιναν στους αρρώστους μισή μερίδα, το μόνο που θα 'καναν θα 'ταν να τους σκοτώσουν βαθμιαία. Έτσι, αφού έγινε μακρά συζήτηση, όπου πρυτάνευσε η πιο φριχτή απόγνωση, οι δεκαπέντε υγιείς αποφάσισαν ότι για το κοινό καλό όσων υπήρχε ακόμη περίπτωση να επιζήσουν έπρεπε να πετάξουν στη θάλασσα τους ασθενείς συντρόφους τους. Τρεις ναύτες κι ένας στρατιώτης, που η καρδιά τους είχε γίνει πέτρα από τη διαρκή αντιμετώπιση του θανάτου, φέρανε σε πέρας αυτές τις ειδεχθείς αλλά αναγκαίες εκτελέσεις. Οι υγιείς διαχωρίστηκαν από τους μη υγιείς, όπως οι καθαροί από τους ακάθαρτους. Ύστερα απ' αυτή την απάνθρωπη θυσία, οι δεκαπέντε επιζήσαντες που 'χαν απομείνει έριξαν τα όπλα τους στη θάλασσα, κρατώντας μόνο μία σπάθα μήπως χρειαζόταν να κόψουν κάποιο σκοινί ή ξύλο. Είχανε τα μέσα να συντηρηθούν έξι ακόμη μέρες, περιμένοντας τον θάνατο.
     Τότε συνέβη ένα μικρογεγονός που ο καθένας ερμήνευσε ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του. Εμφανίστηκε μια λευκή πεταλούδα, ενός είδους γνωστού στη Γαλλία, που φτερούγισε πάνω απ' τα κεφάλια τους και κάθισε στο πανί. Σε μερικούς, τρελλαμένους από τη πείνα, μέχρι κι αυτή φάνηκε καλός μεζές. Σε άλλους, η ευκολία που κινούνταν ο επισκέπτης τους, τους φάνηκε σαν εμπαιγμός της δικής τους κατάστασης τη στιγμή που οι ίδιοι ήταν εξαντλημένοι κι έμεναν ασάλευτοι από κάτω. Για κάποιους άλλους όμως αυτή η μικρή πεταλούδα ήτανε σημάδι, ένας αγγελιοφόρος σταλμένος από τον ουρανό, λευκός σαν το περιστέρι του Νώε. Ακόμα κι οι σκεπτικιστές που αρνούνταν ν' αναγνωρίσουν σ' αυτήν έν όργανο του Θεού, ξέρανε με συγκρατημένη ελπίδα ότι οι πεταλούδες δεν ταξιδεύουν μακρυά απ' τη στεριά.
     Στεριά ωστόσο δεν φαινόταν πουθενά. Κάτω από τον καυτό ήλιο τούς βασάνιζε η κολασμένη δίψα, ώσπου άρχισαν να βρέχουνε τα χείλη τους με τα ίδια τους τα ούρα. Τα 'πιναν μες από μικρά τσίγκινα κύπελλα που πρώτα τα βάζανε στο νερό για να δροσιστεί γρηγορότερα το υγρό του κορμιού τους. Υπήρξαν περιπτώσεις που το κύπελλο κάποιου κλάπηκε για να επιστραφεί αργότερα χωρίς όμως το περιεχόμενο που 'χε προηγουμένως. Κάποιος δεν κατάφερνε να το καταπιεί, όσο διψασμένος κι αν ήταν. Ένας γιατρός του ναυτικού που ήταν ανάμεσά τους παρατήρησε ότι τα ούρα ορισμένων ήταν πιο ευχάριστα στη πόση απ' ό,τι άλλων. Έκανε επίσης τη παρατήρηση ότι το άμεσο αποτέλεσμα της ουροποσίας ήταν η τάση που είχε κανείς να ουρήσει πάλι.
     Ένας αξιωματικός του στρατού ανακάλυψε ένα λεμόνι και σκόπευε να το κρατήσει για τον εαυτό του, οι βίαιες παραινέσεις των άλλων τον έπεισαν για τους κινδύνους της ιδιοτέλειας. Βρέθηκαν επίσης τριάντα σκελίδες σκόρδο, που προκάλεσαν νέες προστριβές· αν δεν είχανε πεταχτεί στη θάλασσα όλα τα όπλα εκτός από μια σπάθα μπορεί να χυνόταν ξανά αίμα. Υπήρχανε δύο φιαλίδια με οινοπνευματώδες διάλυμα για τον καθαρισμό των δοντιών, μια-δυο σταγόνες απ' αυτό το υγρό, που το διέθεσε απρόθυμα ο ιδιοκτήτης, προκαλούσαν στη γλώσσα μια υπέροχη αίσθηση που 'σβηνε για μερικά δευτερόλεπτα τη δίψα. Βάζοντας επίσης στο στόμα μερικά κομμάτια αλπακά είχαν μια αίσθηση δροσιάς. Ένα άδειο φιαλίδιο, που περιείχε κάποτε απόσταγμα τριαντάφυλλου, πέρασε από χέρι σε χέρι, το ανέπνεαν και τα υπολείμματα του αρώματος τους καταπράυναν.
     Τη δέκατη μέρα αρκετοί άντρες μόλις έλαβαν τη μερίδα κρασιού που τους αναλογούσε κατέστρωσαν σχέδιο να μεθύσουν και μετά να χαθούν, μεταπείστηκαν με μεγάλη δυσκολία. Οι καρχαρίες κάνανε βόλτες γύρω από τη σχεδία και μερικοί στρατιώτες, μες στον παραλογισμό τους, πέφτανε και κολυμπούσανε κοντά στα μεγάλα ψάρια. Οχτώ άντρες, υπολογίζοντας ότι η στεριά δε μπορούσε να βρίσκεται μακρυά, φτιάξανε μια δεύτερη σχεδία για ν' αποδράσουνε. Κατασκεύασαν ένα στενό πλεούμενο με χαμηλό κατάρτι κι ένα κομμάτι από ύφασμα αιώρας για πανί, την ώρα όμως που το δοκίμαζαν, η ευπάθεια του σκαριού τούς έπεισε για το παράτολμο του εγχειρήματός τους κι έτσι το εγκατέλειψαν.
     Τη δέκατη τρίτη μέρα του μαρτυρίου τους ο ήλιος ανέτειλε σ' εντελώς ανέφελο ουρανό. Οι δεκαπέντε δυστυχισμένοι είχαν απευθύνει τις προσευχές τους στον Παντοδύναμο κι είχαν μοιράσει τις μερίδες του κρασιού, όταν ένας λοχαγός του πεζικού, κοιτάζοντας προς τον ορίζοντα, διέκρινε ένα πλοίο και το ανάγγειλε βγάζοντας μια κραυγή. Οι πάντες ευχαρίστησαν το Θεό κι αφέθηκαν να τους παρασύρει η χαρά. Ίσιωσαν κάποια τσέρκια από τα βαρέλια κι έδεσαν στην άκρη μαντίλια, εις απ' όλους σκαρφάλωσε στη κορφή του καταρτιού κι άρχισε να κουνά αυτά τα σημαιάκια. Όλοι τους είχανε τα μάτια καρφωμένα στο πλοίο στον ορίζοντα κι έκαναν εικασίες για τη πορεία του. Μερικοί εκτιμούσαν ότι κάθε λεπτό που περνούσε ερχότανε κοντύτερα, άλλοι ότι έπλεε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Επί μισήν ώρα μετεωρίζονταν μεταξύ ελπίδας και φόβου. Ύστερα το πλοίο χάθηκε από τη θάλασσα.
     Από τη χαρά πέσανε στην απόγνωση και στην οδύνη, ζήλεψαν τότε τη μοίρα κείνων που 'χαν πεθάνει πριν απ' αυτούς. Για να βρούνε λίγη παρηγοριά από την απελπισία στον ύπνο, στήσανε πρόχειρα ένα κομμάτι πανί για προστασία από τον ήλιο και ξάπλωσαν από κάτω. Είπαν να καταγράψουνε τη περιπέτειά τους σε ένα κομμάτι χαρτί, να το υπογράψουν όλοι και να το καρφώσουν στη κορφή του ιστού, με την ελπίδα ότι με κάποιο τρόπο θα έφτανε στις οικογένειές τους και στη κυβέρνηση. Είχανε περάσει ένα δίωρο κάνοντας τις πιο σκληρές σκέψεις, όταν ο αρχιπυροβολητής βγήκε από τη τέντα, θέλοντας να πάει στο μπρος μέρος της σχεδίας κι αντίκρυσε σ' απόσταση μισής λεύγας τον Άργο2* να 'ρχεται πλησίστιος καταπάνω τους. Του κόπηκε η ανάσα. Με χέρια απλωμένα προς τη θάλασσα είπε: "Σωθήκαμε! Κοιτάξτε το μπρίκι που πλησιάζει"!
     Όλοι αγαλλίασαν, μέχρι κι οι πληγωμένοι κατάφεραν να συρθούν στο πίσω μέρος της σχεδίας, απ' όπου φαίνονταν καλύτερα οι σωτήρες τους που πλησίαζαν. Αγκαλιάζονταν κι η μεγάλη χαρά που ένιωθαν διπλασιάστηκε όταν διαπίστωσαν ότι όφειλαν τη λύτρωσή τους σε Γάλλους. Κουνούσαν τα μαντίλια τους κι ευχαρίστησαν τη θεία πρόνοια. Ο Άργος μάζεψε τα πανιά και στάθηκε δεξιά τους σε απόσταση μισής πιστολιάς. Οι δεκαπέντε επιζώντες, από τους οποίους οι πιο δυνατοί δεν θα ζούσανε πάνω από σαράντα οχτώ ώρες ακόμη, μεταφέρθηκαν στο πλοίο. Ο κυβερνήτης κι οι αξιωματικοί του μπρικιού αναζωπύρωσαν με τις επανειλημμένες φροντίδες τους τη φλόγα της ζωής στους επιζήσαντες. Δύο απ' αυτούς, που γράψαν αργότερα την ιστορία της δοκιμασίας τους, κατέληξαν ότι ο τρόπος που βρέθηκαν ήτανε θαύμα κι ότι ο δάχτυλος Κυρίου ήτανε καταφανής στο γεγονός.
     Το ταξίδι της φρεγάτας είχε αρχίσει με έναν κακό οιωνό και τελείωσε μ' έναν απόηχο. Όταν η μοιραία σχεδία ανοίχτηκε στο πέλαγος, ρυμουλκούμενη από τις βάρκες, έμειναν πίσω δεκαεπτά άνθρωποι. Οι άνθρωποι αυτοί, που είχαν εγκαταλειφθεί με τη θέλησή τους, ερεύνησαν αμέσως το πλοίο για να βρουν οτιδήποτε είχαν αφήσει πίσω τους εκείνοι που είχανε φύγει και δεν το είχε ποτίσει η θάλασσα. Βρήκαν γαλέτες, κρασί, μπράντι και καπνιστό χοιρινό σε επαρκείς ποσότητες για να τους θρέψουν ένα διάστημα. Τον πρώτο καιρό επικρατούσε ηρεμία, γιατί οι σύντροφοί τους είχαν υποσχεθεί ότι θα επέστρεφαν να τους σώσουν. Όταν όμως είχανε περάσει πια σαράντα δύο μέρες χωρίς επικουρία, οι δώδεκα από τους δεκαεπτά αποφάσισαν να φτάσουνε στη στεριά. Για τον σκοπό αυτό έφτιαξαν μια δεύτερη σχεδία με ξύλα που είχαν απομείνει στη φρεγάτα, που
δέσαν μεταξύ τους με γερά σκοινιά κι επιβιβάστηκαν. Όπως οι πρώτοι διδάξαντες, έτσι κι αυτοί δεν είχαν κουπιά κι όργανα πλοήγησης, ενώ διέθεταν μόνο ένα στοιχειώδες πανί. Πήραν μαζί τους μερικές προμήθειες κι όση ελπίδα τούς είχε απομείνει.
     Ωστόσο, κάμποσες μέρες αργότερα μερικοί Μαυριτανοί που ζούνε στην ακτή της Σαχάρα κι είναι υπήκοοι του βασιλιά Ζαΐντ ανακάλυψαν τα υπολείμματα της σχεδίας κι έφεραν τα νέα στο Άνταρ. Θεωρήθηκε ότι οι άντρες που επέβαιναν σε τούτη τη δεύτερη σχεδία έγιναν δίχως αμφιβολία τροφή των θαλάσσιων τεράτων που αφθονούνε στα ανοιχτά των ακτών της Αφρικής.
     Υπήρξε, τέλος και κάτι σαν κοροϊδία: ένας απόηχος του απόηχου. Στη φρεγάτα είχαν μείνει πέντε άντρες. Αρκετές μέρες μετά την αναχώρηση και της δεύτερης σχεδίας ένας ναύτης που είχε αρνηθεί να επιβιβαστεί σ' αυτή προσπάθησε επίσης να προσεγγίσει την ακτή. Καθώς δεν μπορούσε να κατασκευάσει μια τρίτη σχεδία για τον εαυτό του, ανοίχτηκε στη θάλασσα μέσα σ' ένα κλουβί για κότες. Ίσως ήτανε το ίδιο κείνο κλουβί που πάνω του ο κύριος Μοντέ είχε διαπιστώσει τη μοιραία ρότα της φρεγάτας το πρωί που χτύπησαν στον ύφαλο. Το κλουβί όμως βούλιαξε κι ο ναύτης χάθηκε καμμιά εκατοστή οργιές μακρυά από το Μέδουσα.

ΙΙ.
    Πώς κάνεις τέχνη τη συμφορά;
     Στις μέρες μας η διαδικασία είναι αυτόματη. Σημειώνεται έκρηξη σε πυρηνικό εργοστάσιο; Πριν κλείσει χρόνος θα έχει ανεβεί στη θεατρική σκηνή του Λονδίνου ένα έργο. Δολοφονείται κάποιος πρόεδρος; Σε λίγο έχεις στη διάθεσή σου ένα βιβλίο ή μια ταινία για το συμβάν ή μια ταινία γυρισμένη με βάση το βιβλίο ή ένα βιβλίο για τη ταινία. Γίνεται πόλεμος; Πιάνουν δουλειά οι μυθιστοριογράφοι. Έχουμε σειρά ειδεχθών φόνων; Στήσε αυτί για τη βαρειά περπατησιά των ποιητών. Όλες αυτές τις καταστροφές πρέπει φυσικά να τις καταλάβουμε και για να τις καταλάβουμε πρέπει να τις φανταστούμε, οπότε χρειαζόμαστε τις επινοητικές τέχνες. Χρειάζεται όμως και να τις δικαιολογήσουμε και να τις συγχωρήσουμε, έστω κι ελάχιστα. Γιατί συνέβη αυτό το τρελλό φυσικό γεγονός, αυτή η στιγμή ανθρώπινου παραλογισμού; Τουλάχιστον γέννησε τέχνη. Ίσως αυτός να είναι τελικά ο λόγος που συμβαίνει μια καταστροφή.
     Είναι γνωστό σε όλους μας ότι προτού αρχίσει να ζωγραφίζει τον πίνακα ξύρισε το κεφάλι του. Το ξύρισε για να μη μπορεί να δει κανέναν, κλειδώθηκε στο εργαστήρι του και δεν βγήκε παρά μόνον όταν είχε τελειώσει το αριστούργημά του. Έτσι γίναν άραγε τα πράγματα;

     Η αποστολή ξεκίνησε στις 17 Ιουνίου 1816.
     Το Μέδουσα χτύπησε στον ύφαλο το απόγευμα στις 2 Ιουλίου 1816.
     Οι επιζήσαντες στη σχεδία περισυλλέγησαν στις 17 Ιουλίου 1816.
     Ο Σαβινί κι ο Κορεάρ εξέδωσαν την ιστορία του ταξιδιού Νοέμβρη 1817.
     Ο καμβάς αγοράστηκε στις 24 Φλεβάρη 1818.
     Ο καμβάς μεταφέρθηκε σε πιο ευρύχωρο εργαστήρι και τεντώθηκε ξανά στο τελάρο στις 28 Ιουνίου 1818.
     Ο πίνακας ολοκληρώθηκε Ιούλιο 1819.
     Στις 28 Αυγούστου 1819, τρεις μέρες πριν ανοίξει η Έκθεση Ακαδημίας Καλών Τεχνών, ο Λουδοβίκος ΙΗ' εξέτασε τον πίνακα κι όπως λέει ο Moniteur Universel, έκανε στον καλλιτέχνη «μια από εκείνες τις εύστοχες παρατηρήσεις που αποτελούν ταυτόχρονα κρίση του έργου κι ενθάρρυνση του καλλιτέχνη». "Κύριε Ζερικό" είπεν ο βασιλιάς "το ναυάγιό σας δεν είναι επ' ουδενί καταστροφή".

     Το έργο αρχίζει με την αλήθεια της ζωής. Ο καλλιτέχνης διάβασε την εξιστόρηση των Σαβινί και Κορεάρ, τους συνάντησε και τους ρώτησε λεπτομέρειες. Έφτιαξε ολόκληρο φάκελο με στοιχεία της υπόθεσης. Αναζήτησε και βρήκε τον ξυλουργό του Μέδουσα, που 'χε επιζήσει και τον έβαλε να του φτιάξει μια μικρογραφία του κατασκευάσματός του. Τοποθέτησε πάνω του κέρινα ομοιώματα που αντιπροσώπευαν τους επιζήσαντες. Γύρω του στο εργαστήρι έστησε άλλους δικούς του πίνακες με κομμένα κεφάλια και τεμαχισμένα μέλη για να διαποτίσει την ατμόσφαιρα με την αίσθηση της θνητότητας. Στην οριστική εκδοχή του πίνακα αναγνωρίζονται οι φυσιογνωμίες του Σαβινί, του Κορεάρ και του ξυλουργού. (Πώς να ένιωθαν άραγε όταν πόζαραν γι' αυτή την επανάληψη των δεινών τους;)
     Ο Αντουάν Αλφόνς Μονφόρ, μαθητής του Οράτιου Βερνέ, ανέφερε ότι ο Ζερικό ήταν απόλυτα ήρεμος όταν ζωγράφιζε, η κίνηση του σώματος και των χεριών του ίσα που γινόταν αντιληπτή, ενώ μόνο ένα ελαφρό κοκκίνισμα του προσώπου φανέρωνε την αυτοσυγκέντρωσή του. Δούλευε απ' ευθείας πάνω στο λευκό καμβά, έχοντας απλώς ένα πρόχειρο σκαρίφημα για να τονε καθοδηγεί. Ζωγράφιζε όσο υπήρχε φως με αδυσώπητη επιμονή, που απέρρεε κι από την αναγκαιότητα της τεχνικής: χρησιμοποιούσε παχύρρευστα λάδια που στέγνωναν γρήγορα, πράγμα που σήμαινε πως κάθε τμήμα που άρχιζε έπρεπε να τελειώσει την ίδια μέρα. Κι όπως ξέρουμε, είχε ξυρίσει τις πυρρόξανθες μπούκλες του σαν να έλεγε: Μην Ενοχλείτε.   
     Ωστόσο, δεν ήταν άνθρωπος μονήρης, στο σπίτι που μοιραζόταν με το Λουί-Αλεξίς Ζαμάρ εξακολουθούσαν να 'ρχονται μοντέλα, μαθητές και φίλοι. Μεταξύ των μοντέλων που χρησιμοποιούσε βρισκόταν κι ο νεαρός Ντελακρουά, που πόζαρε για τη νεκρή μορφή που κείτεται μπρούμυτα με το αριστερό χέρι τεντωμένο. Ας αρχίσουμε όμως με αυτά που δεν ζωγράφισε. Δεν ζωγράφισε:

 1) Το Μέδουσα να προσκρούει στον ύφαλο.
 2) Τη στιγμή όπου τα σκοινιά κόπηκαν κι η σχεδία εγκαταλείφθηκε.
 3) Τις νυχτερινές ανταρσίες.
 4) Τον αναγκαίο κανιβαλισμό.
 5) Τη μαζική δολοφονία για λόγους αυτοσυντήρησης.
 6) Την εμφάνιση της πεταλούδας.
 7) Τους επιζήσαντες χωμένους στο νερό μέχρι τη μέση, τις κνήμες ή τους αστραγάλους.
 8) Τη στιγμή της διάσωσης.

     Μ' άλλα λόγια, πρώτο του μέλημα ήταν να μην έχει το έργο του διάσταση: 1) πολιτική, 2) συμβολική, 3) θεατρική, 4) φρικιαστική, 5) συνταρακτική, 6) συναισθηματική, 7) τεκμηριωτική ή 8) απερίφραστη.


    Gericault Jean-Louis-Thiodore (1791-1824) Η Σχεδία Του "Μέδουσα"

               ΣΗΜΕΙΏΣΕΙΣ

 1) Το Μέδουσα ήταν ένα ναυάγιο, μια είδηση στις εφημερίδες κι ένας πίνακας, έγινε επίσης αιτία διενέξεων. Οι βοναπαρτιστές επιτέθηκαν στους μοναρχικούς. Η συμπεριφορά του κυβερνήτη της φρεγάτας φώτιζε α) την ανικανότητα και τη διαφθορά του Βασιλικού Ναυτικού, β) τη γενική αναισθησία που αντιμετώπιζε η άρχουσα τάξη όσους βρίσκονταν κάτω απ' αυτή. Οι παραλληλισμοί με το πλοίο του κράτους που εξώκειλε θα ήταν ασφαλώς προφανείς όσο κι αδέξιοι.

 2) Οι Σαβινί και Κορεάρ, οι επιζήσαντες κι από κοινού συγγραφείς της πρώτης εξιστόρησης του ναυαγίου, προσέφυγαν κατά της κυβέρνησης ζητώντας αποζημίωση για τα θύματα και τιμωρία των ένοχων αξιωματικών. Όταν η θεσμική δικαιοσύνη απέρριψε τα αιτήματά τους, εκείνοι απευθύνθηκαν στο ευρύτερο δικαστήριο της κοινής γνώμης με το βιβλίο τους. Ο Κορεάρ έστησε στη συνέχεια μια επιχείρηση ως εκδότης και φυλλαδιογράφος και το μαγαζί του, που λεγόταν Στο Ναυάγιο της Μέδουσας, έγινε τόπος συνάντησης των πολιτικά δυσαρεστημένων. Μπορεί κανείς να φανταστεί μια ζωγραφιά της στιγμής που κόβονται τα παλαμάρια της ρυμούλκησης: ένα τσεκούρι υψώνεται, αστράφτοντας στον ήλιο, ένας αξιωματικός με τη πλάτη στραμμένη στη σχεδία λύνει αδιάφορα έναν κόμπο... Πόσο εξαιρετικό θα ήταν το έγχρωμο προπαγανδιστικό φυλλάδιο.

 3) Η σκηνή που παραλίγο να ζωγραφίσει ο Ζερικό ήταν αυτή της Ανταρσίας. Σώζονται πολλά τέτοια προσχέδια. Νύχτα, καταιγίδα, η ανταριασμένη θάλασσα, το σκισμένο πανί, οι υψωμένες σπάθες, οι πνιγμοί, η μάχη σώμα με σώμα, τα γυμνά κορμιά. Και τι κακό έχουν όλα τούτα; Κυρίως ότι θυμίζουν καυγά στο σαλούν σε γουέστερν δεύτερης κατηγορίας, όπου συμμετέχουν οι πάντες -άλλος ρίχνοντας μια γροθιά, άλλος τσακίζοντας μια καρέκλα, άλλος σπάζοντας ένα μπουκάλι στο κεφάλι του αντιπάλου κι άλλος μοιράζοντας κλωτσιές κρεμασμένος από τον πολυέλαιο. Με δυο λόγια, συμβαίνουν πάρα πολλά. Δείχνοντας λιγότερα, μπορείς να πεις περισσότερα. Τα προσχέδια της Ανταρσίας που σώζονται θεωρείται ότι θυμίζουν παραδοσιακές εκδοχές της Δευτέρας Παρουσίας, καθώς οι αθώοι διαχωρίζονται από τους ενόχους κι ακολουθεί η πτώση των στασιαστών στην αιώνια καταδίκη. Τέτοιοι υπαινιγμοί όμως θα ήταν παραπλανητικοί. Στη σχεδία δε θριάμβευσε η αρετή αλλά η δύναμη, ενώ ο οίκτος δεν είχε καμμία θέση. Αυτή η εκδοχή θα υπονοούσε ότι ο Θεός ήταν με το μέρος της τάξης των αξιωματικών. Ίσως να 'ταν έτσι κείνο τον καιρό. Άραγε ο Νώε ανήκε στη τάξη των αξιωματικών;

 4) Ο κανιβαλισμός παρουσιάζεται ελάχιστα στη δυτική τέχνη. Λόγω σεμνοτυφίας άραγε; Μάλλον όχι, αφού η δυτική τέχνη δεν είναι σεμνότυφη όταν πρόκειται για βγαλμένα μάτια, κομμένα κεφάλια σε σακκιά, ιεροτελεστικές μαστεκτομές, περιτομές ή σταυρώσεις. Επιπλέον, ο κανιβαλισμός ήτανε παγανιστική πρακτική, που ο πίνακας θα μπορούσε να καταδικάζει ωφέλιμα, εξάπτοντας την ίδια στιγμή λαθραία τον θεατή. Στη ζωγραφική όμως ορισμένα θέματα φαίνεται να παρουσιάζονται συχνότερα απ’ ό,τι κάποια άλλα. Πάρτε παράδειγμα τον Νώε της τάξης των αξιωματικών. Προκαλεί έκπληξη η σπανιότητα πινάκων με την Κιβωτό του. Υπάρχει βέβαια εκείνος ο ιδιόρρυθμος παιγνιώδης πριμιτίφ αμερικανός ζωγράφος3* κι ένας ερεβώδης πίνακας του Τζιάκομο Μπασάνο στο μουσείο του Πράδο, πέρα απ' αυτούς όμως λίγα πράγματα σου έρχονται στον νου. Ο Αδάμ κι η Εύα, ο Διωγμός από τον Παράδεισο, ο Ευαγγελισμός, η Δευτέρα Παρουσία, όλα αυτά απεικονίστηκαν από σπουδαίους καλλιτέχνες. Ο Νώε κι η Κιβωτός του όμως; Υπήρχαν όλα τα απαραίτητα συστατικά: το σημείο καμπής στην ανθρώπινη ιστορία, η θύελλα στη θάλασσα, τα γραφικά ζώα, η θεϊκή παρέμβαση στα ανθρώπινα πράγματα. Ποιός μπορεί να 'ναι ο λόγος αυτής της ανεπαρκούς εικονογράφησης; Ίσως είναι η απουσία ενός αρκετά σπουδαίου πίνακα με την Κιβωτό που θα 'δινε ώθηση στο θέμα και θα το καθιστούσε δημοφιλές. Εκτός κι αν φταίει κάτι στην ίδια την ιστορία: μπορεί οι καλλιτέχνες να ομονοούν ότι ο Κατακλυσμός δεν εμφανίζει τη καλύτερη δυνατή πλευρά του Θεού. Ο Ζερικό έκανε κι ένα προσχέδιο σχετικά με τον κανιβαλισμό στη σχεδία. Η αποκαλυπτική στιγμή της ανθρωποφαγίας δείχνει έναν εύρωστο επιζήσαντα να δαγκώνει τον αγκώνα ενός εξίσου εύρωστου πτώματος. Η σκηνή αγγίζει το όριο του κωμικού. Το πρόβλημα θα ήτανε πάντοτε ο κατάλληλος τόνος.

 5) Κάθε πίνακας είναι μια στιγμή. Τι θα νομίζαμε πως συμβαίνει αν βλέπαμε μια σκηνή που τρεις ναύτες κι ένας στρατιώτης ρίχνουν ανθρώπους στη θάλασσα από μια σχεδία; Ότι τα θύματα ήταν ήδη νεκρά; Κι αν όχι, ότι δολοφονήθηκαν για να τους πάρουν τα χρυσαφικά; Όταν οι σκιτσογράφοι δυσκολεύονται να εξηγήσουν τη περιρρέουσα ατμόσφαιρα των αστείων τους μας παραθέτουν συχνά κάτι σαν το πλαίσιο αγγελίας των ειδήσεων που έχουν οι εφημεριδοπώλες, που γράφουν μια βολική περίληψη εν είδει επικεφαλίδας. Στη περίπτωση των πινάκων ζωγραφικής οι αντίστοιχες πληροφορίες θα 'πρεπε να δίνονται στον τίτλο: ΑΞΙΟΘΡΗΝΗΤΗ ΣΚΗΝΗ ΣΤΗ ΣΧΕΔΙΑ ΤΟΥ 'ΜΕΔΟΥΣΑ', ΟΠΟΥ ΑΠΕΛΠΙΣΜΕΝΟΙ ΕΠΙΖΗΣΑΝΤΕΣ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΟΥΝ ΣΥΝΤΕΤΡΙΜΜΕΝΟΙ ΤΗΝ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ ΠΡΟΜΗΘΕΙΩΝ ΚΑΙ ΠΑΙΡΝΟΥΝ ΤΗ ΤΡΑΓΙΚΗ ΑΛΛΑ
ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΑΠΟΦΑΣΗ ΝΑ ΘΥΣΙΑΣΟΥΝ ΤΟΥΣ ΠΛΗΓΩΜΕΝΟΥΣ ΓΙΑ ΝΑ ΕΧΟΥΝ ΟΙ ΙΔΙΟΙ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΕΣ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ. Κάτι
τέτοιο θα χρειαζόταν. Παρεμπιπτόντως, ο τίτλος του πίνακα Η Σχεδία Του 'Μέδουσα' δεν είναι έτσι. Στον κατάλογο της Έκθεσης του Παρισιού ο πίνακας αναφέρεται ως Σκηνή Ναυαγίου. Πρόκειται άραγε για πράξη πολιτικής σύνεσης; Ίσως. Αποτελεί όμως εξίσου και μια χρήσιμη υπόμνηση στον θεατή: αυτός είναι πίνακας ζωγραφικής κι όχι άποψη.

 6) Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τον ερχομό της πεταλούδας όπως έχει απεικονιστεί από άλλους ζωγράφους. Ωστόσο, η συναισθηματική αναφορά δεν θα φαινόταν αρκετά χοντροκομμένη; Μα ακόμα κι αν μπορούσε να λυθεί το ζήτημα του τόνου, απομένουν δύο μεγάλες δυσκολίες. Πρώτον, δεν θα 'μοιαζε με αληθινό γεγονός παρ' όλο που ήταν, ό,τι είναι αληθινό δεν είναι κατ' ανάγκη και πειστικό. Δεύτερον, μια λευκή πεταλούδα έξι ή οχτώ εκατοστών που θα ερχόταν να καθίσει επάνω σε μια σχεδία με είκοσι μέτρα μήκος κι επτά πλάτος δημιουργεί κάποια σοβαρά προβλήματα κλίμακας.

 7) Αν η σχεδία βρίσκεται κάτω απ' την επιφάνεια του νερού δε μπορείς να τη ζωγραφίσεις. Οι ανθρώπινες μορφές θα 'βγαιναν μες από τη θάλασσα σαν Αναδυόμενες Αφροδίτες σε παράταξη. Επίσης, η απουσία σχεδίας δημιουργεί και προβλήματα φόρμας: έχοντας τους πάντες όρθιους, γιατί αν ξάπλωναν θα πνίγονταν, ο πίνακάς σου γίνεται άκαμπτος μ' όλ' αυτά τα κάθετα σχήματα, οπότε πρέπει να 'σαι κάτι περισσότερο από ευρηματικός. Καλύτερα λοιπόν να περιμένεις μέχρι να πεθάνουνε κι άλλοι, να 'χει σηκωθεί η σχεδία πάνω απ' την επιφάνεια του νερού και να 'χεις πλήρως στη διάθεσή σου το οριζόντιο επίπεδο.

 8) Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα 'τανε πολύ συγκινητική μια σκηνή με τη βάρκα του Άργου να 'χει πλευρίσει τη σχεδία, τους επιζήσαντες ν' απλώνουνε τα χέρια και να σκαρφαλώνουν με κόπο πάνω της, την οικτρή αντίθεση ανάμεσα στη κατάσταση των διασωθέντων και σε κείνη όπου θα βρίσκονταν οι διασώστες τους, όπου θα απεικονίζονταν η εξάντληση κι η χαρά. Ο Ζερικό έκανε αρκετά προσχέδια αυτής της στιγμής της διάσωσης.
Η εικόνα θα 'χε δύναμη, είναι όμως λιγάκι... απερίφραστη.

     Αυτά λοιπόν είναι όσα δεν ζωγράφισε...

     Τί ζωγράφισε επομένως; Ας δούμε τι φαίνεται πως ζωγράφισε. Ας φανταστούμε τη ματιά μας βυθισμένη στην άγνοια. Περιεργαζόμαστε εξονυχιστικά τη Σκηνή Ναυαγίου, χωρίς να 'χουμε τη παραμικρή γνώση της γαλλικής ναυτικής ιστορίας. Βλέπουμε κάποιους επιζήσαντες σε μια σχεδία να κουνούν τα χέρια προς τη κατεύθυνση ενός μικροσκοπικού πλοίου στο βάθος του ορίζοντα (δεν μπορεί κανείς ν' αποφύγει τη παρατήρηση ότι το μακρυνό πλοίο δεν είναι μεγαλύτερο απ' ό,τι θα ήταν εκείνη η πεταλούδα). Η αρχική υπόθεση που κάνουμε είναι πως πρόκειται για τη στιγμή της οπτικής επαφής που οδηγεί στη διάσωση. Αυτή η αίσθηση οφείλεται εν μέρει στην ανεξάντλητη προτίμησή μας στο αίσιο τέλος, αλλά και στο ακόλουθο ερώτημα που θέτουμε συνειδητά ή ασυνείδητα στον εαυτό μας: πώς θα ξέραμε γι’ αυτούς τους ανθρώπους στη σχεδία αν δεν είχαν σωθεί;
     Τί ενισχύει τώρα αυτή την υπόθεση; Το πλοίο έχει φανεί στον ορίζοντα, ο ήλιος (αν και δε φαίνεται) φωτίζει επίσης τον ορίζοντα, βάφοντάς τον κίτρινο. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι είναι αυγή κι ότι το πλοίο έρχεται την ίδια ώρα που ο ήλιος φέρνει τη νέα μέρα, προσφέροντας μαζί ελπίδα και σωτηρία, τα μαύρα (κατάμαυρα) σύννεφα πάνω από τα κεφάλια τους θα διαλυθούνε σύντομα. Τί θα ίσχυε όμως αν επρόκειτο για δύση; Η αυγή και το σούρουπο συγχέονται εύκολα. Αν λοιπόν είναι η ώρα της δύσης και το πλοίο πρόκειται όπου να 'ναι να χαθεί όπως ο ήλιος, αφήνοντας τους ναυαγούς αντιμέτωπους με την απόγνωση και τη κατάμαυρη σαν τα σύννεφα νύχτα; Μπορεί τότε να κοιτάξουμε απορημένοι το πανί της σχεδίας, θέλοντας να διαπιστώσουμε αν ο άνεμος σπρώχνει τη Κατασκευή προς το πλοίο ή μακρυά απ' αυτό και να εκτιμήσουμε αν το σύννεφο πρόκειται σε λίγο να διαλυθεί· ούτε αυτό μας βοηθά ιδιαίτερα: ο αέρας δεν φυσά στη κατεύθυνση του κάθετου άξονα του πίνακα, αλλά από δεξιά προς τα αριστερά κι η κορνίζα μάς αποκλείει τη γνώση για τον καιρό που επικρατεί δεξιότερα. Τότε κι ενώ ακόμη είμαστε αναποφάσιστοι, ανακύπτει ένα τρίτο ενδεχόμενο: μπορεί μεν να 'ναι αυγή και πάλι όμως το πλοίο δεν πηγαίνει προς τους ναυαγούς. Αυτή θα ήταν η μεγαλύτερη περιφρόνηση εκ μέρους της τύχης: ο ήλιος ανατέλλει, όχι όμως για σας.
     Η ματιά εκείνου που αγνοεί δίνει τώρα τη θέση της, με μια κάποια δύστροπη απροθυμία, στη ματιά του ενημερωμένου θεατή. Ας παραβάλουμε τη Σκηνή Ναυαγίου με την αφήγηση των Σαβινί και Κορεάρ. Αμέσως γίνεται σαφές ότι ο Ζερικό δεν έχει ζωγραφίσει τον χαιρετισμό που οδήγησε στην οριστική διάσωση, αυτός έγινε κάτω από διαφορετικές συνθήκες, τη στιγμή που το μπρίκι βρισκότανε ξαφνικά κοντά στη σχεδία κι οι πάντες αγάλλονταν. Όχι, εδώ έχουμε τη πρώτη οπτική επαφή με τον Άργο, τότε που το πλοίο διακρινότανε στον ορίζοντα επί μισή βασανιστική ώρα. Συγκρίνοντας τον πίνακα με το γραπτό κείμενο, παρατηρούμε δια μιάς ότι ο Ζερικό δεν έχει ζωγραφίσει τον επιζήσαντα που σκαρφάλωσε στο κατάρτι κρατώντας τεντωμένα ψηλά τα ισιωμένα τσέρκια του βαρελιού με τα μαντήλια στην άκρη. Αντίθετα, επέλεξε ν' απεικονίσει έναν άντρα που τονε στηρίζουνε για να σταθεί πάνω στο βαρέλι κουνώντας ένα φαρδύ κομμάτι ύφασμα. Κοντοστεκόμαστε λίγο σ' αυτή την αλλαγή και μετά αντιλαμβανόμαστε το πλεονέκτημά της: η πραγματικότητα του πρόσφερε την εικόνα μιας μαϊμούς σκαρφαλωμένης σ' ένα ξύλο ενώ η τέχνη πρότεινε μια πιο συμπαγή εστίαση και μια επιπλέον κάθετη διάταξη.
     Ας μη βιαστούμε όμως να καταλήξουμε. Ας θέσουμε πάλι το ζήτημα από την οπτική του ευέξαπτου αδαούς. Ξέχνα τον καιρό, τί προκύπτει απ' το πλήρωμα που βρίσκεται στη σχεδία; Γιατί να μην αρχίσουμε μετρώντας τους; Στο πλεούμενο υπάρχουν είκοσι μορφές. Δύο κουνάνε ζωηρά το χέρι τους, ένας δείχνει επίσης μ' ένταση, δύο προσεύχονται με θέρμη κι ένας στηρίζει αυτόν που χαιρετά ανεβασμένος στο βαρέλι -έξι λοιπόν είναι υπέρ της ελπίδας και της διάσωσης. Ύστερα υπάρχουνε πέντε μορφές (δύο πεσμένες μπρούμυτα, τρεις ανάσκελα) που φαίνονται νεκρές ή ετοιμοθάνατες, συν ένας γέρος με γκρίζα γένια που έχει στραμμένη τη πλάτη στον Άργο κι η στάση του υποδηλώνει ότι πενθεί -έξι είναι λοιπόν κατά. Ανάμεσά τους (τόσο από άποψη χώρου όσο και διάθεσης) υπάρχουν άλλες οχτώ μορφές: μία μισοπροσεύχεται και μισοστηρίζεται, τρεις κοιτάν ανέκφραστες αυτόν που χαιρετά, μία τον κοιτά με αγωνία, δύο στέκονται προφίλ και κοιτάν αντιστοίχως τα κύματα που πέρασαν κι αυτά που 'ρχονται, συν μια μουντή μορφή στο πιο σκοτεινό και φθαρμένο σημείο του καμβά που κρατά το κεφάλι της (τραβώντας άραγε τα μαλλιά της;). Έχουμε λοιπόν έξι, έξι κι οχτώ. Καμμία τάση δε πλειοψηφεί. (Είκοσι; απορεί ο ενημερωμένος θεατής. Μα οι Σαβινί και Κορεάρ είπαν ότι οι επιζήσαντες ήταν μόνο δεκαπέντε. Άρα αυτές οι πέντε μορφές που θα μπορούσε να 'ναι απλώς αναίσθητες είναι τελικά νεκρές; Ναι. Τότε όμως τί έγινε με το ξεφόρτωμα που έλαβε χώρα όταν οι δεκαπέντε υγιείς πέταξαν τους δεκατρείς πληγωμένους συντρόφους τους στη θάλασσα; Ο Ζερικό ανέσυρε μερικούς απ' το βυθό για να τονε βοηθήσουνε στη σύνθεσή του. Κι οι νεκροί θα 'πρεπε να χάσουνε το δικαίωμα ψήφου στο δημοψήφισμα για την ελπίδα εναντίον της απόγνωσης; Τυπικά ναι, όχι όμως και στην αποτίμηση της ατμόσφαιρας του πίνακα).
     Η δομή επομένως είναι απόλυτα ισορροπημένη: έξι υπέρ, έξι κατά κι οχτώ δεν ξέρω. Τα μάτια μας, είτε είναι ενήμερα είτε αδαή, διατρέχουν μισόκλειστα τον πίνακα. Όλο και πιότερο όμως η μορφή που πενθεί στο μπρος αριστερό μέρος του πίνακα, που 'ναι και το μοναδικό πρόσωπο που κοιτά προς εμάς, τ' απομακρύνει από το προφανές κέντρο του ενδιαφέροντος που 'ναι αυτός που κουνά το χέρι με το ύφασμα ανεβασμένος στο βαρέλι. Αυτή η γέρικη μορφή κρατά στα πόδια της έναν νεότερο άντρα, που σύμφωνα με τους υπολογισμούς μας είναι νεκρός. Ο γέρος έχει στρέψει τη πλάτη του σ' όλους τους ζωντανούς που βρίσκονται στη σχεδία, η στάση του μαρτυρεί παραίτηση, θλίψη κι απελπισία, επίσης, ξεχωρίζει με τα γκρίζα μαλλιά του και το κόκκινο ύφασμα που 'χει ρίξει πάνω του για να του προστατεύει το σβέρκο. Μπορεί να 'χει ξεστρατίσει από κάποιο διαφορετικό είδος ζωγραφικής, να 'ναι κανένας γέρος του Πουσέν που 'χασε το δρόμο του. (Μπούρδες, πετάγεται το μάτι του ενημερωμένου. Ποιος Πουσέν; Αυτός, αν θέλετε να ξέρετε, θυμίζει Γκερέν και Γκρο. Κι ο νεκρός «Γιος»; Αυτός είναι κράμα Γκερέν, Ζιροντέ και Προυντόν.) Τί κάνει ο «Πατέρας»;
   α) θρηνεί τον νεκρό άντρα (γιο ή φίλο;) που κείτεται στη ποδιά του; β) συνειδητοποιεί ότι δεν θα έρθουν ποτέ να τους σώσουν; γ) αναλογίζεται ότι ακόμα κι αν σωθούν δεν έχει καμμία σημασία εξαιτίας του θανάτου που κρατά στα χέρια του; (Τελικά, λέει το ενήμερο μάτι, το να 'σαι αδαής έχει κάποια μειονεκτήματα. Δεν θα μπορούσες ποτέ να μαντέψεις, για παράδειγμα, ότι το σύμπλεγμα Πατέρα και Γιου είναι ένα μετριασμένο μοτίβο κανιβαλισμού -έτσι δεν είναι; Το σύμπλεγμα εμφανίζεται στο μοναδικό σωζόμενο προσχέδιο που 'κανε ο Ζερικό για τη σκηνή του κανιβαλισμού, κάθε μορφωμένος σύγχρονος θεατής θα θυμηθεί ασφαλώς τη περιγραφή του Δάντη για τον Κόμη Ουγκολίνο, που θρηνεί στον πύργο του στη Πίζα τα παιδιά του που πεθαίνουν -που μετά έφαγε4*. Είναι ξεκάθαρο τώρα);
     Ό,τι κι αν καταλήξει κανείς ότι σκέφτεται ο γέρος, η παρουσία του είναι τόσο έντονη στον πίνακα όσο κι η παρουσία του ναυαγού που χαιρετά. Αυτό το αντιστάθμισμα μας υποβάλλει το ακόλουθο συμπέρασμα: πως ο πίνακας αναπαριστά τη στιγμή στα μισά της πρώτης θέασης του Άργου. Το πλοίο φαίνεται στον ορίζοντα εδώ κι ένα τέταρτο της ώρας και θα διακρίνεται άλλο τόσο. Μερικοί εξακολουθούν να πιστεύουν ότι κατευθύνεται προς το μέρος τους, άλλοι δεν είναι βέβαιοι και περιμένουν να δούνε τι θα γίνει και μερικοί, συμπεριλαμβανομένου του πιο σοφού κεφαλιού στο πλεούμενο, ξέρουν ότι απομακρύνεται κι ότι δεν πρόκειται να σωθούν. Αυτή η μορφή μάς προτρέπει να ερμηνεύσουμε τη Σκηνή Ναυαγίου σαν μια εικόνα διαψευσμένης ελπίδας.
     Όσοι είδαν τον πίνακα του Ζερικό στην Έκθεση της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Παρισιού το 1819 γνώριζαν, σχεδόν χωρίς καμμία εξαίρεση, ότι αντίκρυζαν τους επιζήσαντες στη σχεδία του Μέδουσα, γνώριζαν ότι το πλοίο που διακρίνεται στον ορίζοντα όντως τους περισυνέλεξε (κι ας μην έγινε αυτό με την πρώτη προσπάθεια), όπως επίσης γνώριζαν ότι αυτό που 'χε συμβεί στην αποστολή στη Σενεγάλη συνιστούσε μέγα πολιτικό σκάνδαλο. Ο πίνακας όμως που έμεινε είναι αυτός που εξακολουθεί να ζει πέρα από τα γεγονότα της ιστορίας του. Η θρησκεία παρακμάζει, το σύμβολο παραμένει, μπορεί μια εξιστόρηση γεγονότων να ξεχάστηκε, ωστόσο η αναπαράστασή τους εξακολουθεί να μαγνητίζει (η ματιά του αδαούς θριαμβεύει -πόσο ενοχλητικό είναι αυτό για τη ματιά του ενημερωμένου). Όταν στις μέρες μας εξετάζει κανείς τη Σκηνή Ναυαγίου δύσκολα θ' αγανακτήσει με τον Ούγο Ντιρουά ντε Σομαρέ, κυβερνήτη της αποστολής, με τον υπουργό που τον όρισε στη θέση αυτή, με τον αξιωματικό που αρνήθηκε να επιβιβαστεί στη σχεδία, με τους ναύτες που έκοψαν τα παλαμάρια της ρυμούλκησης ή με τους φαντάρους που στασίασαν. (Είναι γεγονός ότι η ιστορία εκδημοκρατίζει τις συμπάθειές μας. Μήπως οι στρατιώτες δεν είχαν εκτραχυνθεί από τις πολεμικές εμπειρίες τους; Ο κυβερνήτης δεν ήταν θύμα της χαϊδεμένης ανατροφής του; Κι εμείς θα στοιχηματίζαμε άραγε ότι θα συμπεριφερόμασταν ηρωικά σε παρόμοιες συνθήκες);
     Ο χρόνος διαλύει την ιστορία, μετατρέποντάς τη σε φόρμα, χρώμα και συναίσθημα. Κι εμείς οι σύγχρονοι κι αδαείς θεατές αναπλάθουμε με τη φαντασία μας την ιστορία -προς τα πού κλίνουμε; Προς τον αισιόδοξα κιτρινωπό ουρανό ή προς το γέρο με τη γκρίζα γενειάδα που θρηνεί; Ή μήπως στο τέλος πιστεύουμε και τις δύο εκδοχές; Το μάτι μπορεί να πηδά από τη μια διάθεση στην άλλη, από τη μια ερμηνεία στην άλλη -μήπως λοιπόν αυτή ήταν η πρόθεση του ζωγράφου;

 8α) Ο Ζερικό σχεδόν ολοκλήρωσε δύο πίνακες: δύο σπουδές σε λάδι το 1818, που από άποψη σύνθεσης βρίσκονται κοντύτερα στο τελικό έργο απ' ό,τι τα προπαρασκευαστικά σχέδια, με τη διαφορά ότι το πλοίο που χαιρετούν οι ναυαγοί βρίσκεται πολύ πιο κοντά. Διακρίνουμε το περίγραμμά του, τα πανιά και τους ιστούς. Βρίσκεται στο δεξί μέρος του καμβά, με τη πλάγια όψη του προς τον θεατή κι έχει μόλις αρχίσει το επίπονο ταξίδι του, διασχίζοντας τον ζωγραφισμένο ορίζοντα. Είναι φανερό ότι δεν έχει αντιληφθεί ακόμη τη σχεδία. Οι δύο αυτές προκαταρκτικές σπουδές δίνουν την εντύπωση μεγαλύτερης ενεργητικότητας και κινητικότητας, νιώθουμε πως οι αλλόφρονες χειρονομίες όσων βρίσκονται στη σχεδία μπορεί να 'χουνε κάποιο αποτέλεσμα τα επόμενα λεπτά κι ότι αντί ο πίνακας να 'ναι μια χρονική στιγμή προεκτείνεται αφ' εαυτού στο μέλλον, θέτοντας το ερώτημα: άραγε το πλοίο θα διασχίσει τον καμβά χωρίς να δει τη σχεδία; Αντίθετα, η τελική εκδοχή της Σκηνής Ναυαγίου είναι λιγότερο δραστική και το ρώτημα λιγότερο ξεκάθαρο. Τα σινιάλα φαίνονται πιο μάταια κι η συγκυρία από την οποία εξαρτάται η τύχη όσων έχουν επιζήσει πιο τρομακτική. Ποιες είναι οι πιθανότητές τους να σωθούν; Σταγόνα στον ωκεανό.
     Πέρασε οχτώ μήνες στο εργαστήρι του. Τον ίδιο καιρό περίπου ζωγράφισε και μια αυτοπροσωπογραφία, απ' όπου μας ατενίζει με το βαρύθυμο και μάλλον καχύποπτο βλέμμα που έχουνε συχνά οι ζωγράφοι όταν βρίσκονται μπρος στον καθρέφτη. Υποθέτουμε ένοχα πως η αποδοκιμασία αφορά εμάς, ενώ στη πραγματικότητα επιστρέφει στο μοντέλο. Έχει κοντά γένια, ενώ ένα ελληνικό φέσι με φούντα καλύπτει τα κοντοκουρεμένα μαλλιά του (μαθαίνουμε ότι τα 'κοψε γουλί όταν άρχισε τον πίνακα, τα μαλλιά όμως μακραίνουν πολύ σε οχτώ μήνες· πόσες φορές χρειάστηκε άραγε να τα ξανακόψει;) Μας δίνει την εντύπωση αποφασισμένου κι αρκετά άγριου πειρατή, έτοιμου να επιδοθεί στο έργο του, να επιβιβαστεί στο τεράστιο ναυάγιό του.
     Παρεμπιπτόντως, το φάρδος των πινέλων του προκαλούσε έκπληξη. Η τεχνοτροπία του έκανε τον Μονφόρ να υποθέτει ότι χρησιμοποιούσε πολύ χοντρά πινέλα, ωστόσο, ήτανε μικρά συγκρινόμενα με τα πινέλα που χρησιμοποιούσαν άλλοι καλλιτέχνες. Μικρά πινέλλα και παχύρρευστα λάδια που στέγνωναν γρήγορα. Πρέπει να θυμηθούμε πώς δούλευε. Ο πειρασμός να σχηματοποιεί κανείς συμπυκνώνοντας οχτώ μήνες δουλειάς σ' ένα τελειωμένο πίνακα και μια σειρά προκαταρκτικών σχεδίων είναι φυσιολογικός, πρέπει όμως να του αντισταθούμε. Είναι αρκετά ψηλός, δυνατός και λεπτός, με ωραία πόδια σαν αυτά του έφηβου που συγκρατεί το άλογο στον πίνακά του Η κούρσα των αλόγων Μπαρμπέρι. Ο Ζερικό στέκει μπρος στο Ναυάγιο και δουλεύει μ' έντονη αυτοσυγκέντρωση, έχοντας απόλυτη ανάγκη την ησυχία, το τρίξιμο μιας καρέκλας ήταν αρκετό για να κοπεί το αόρατο νήμα που συνέδεε το μάτι με την άκρη του πινέλου. Ζωγραφίζει τις μεγάλες μορφές του απευθείας πάνω στον καμβά, έχοντας βοήθεια μόνον ένα σχεδιασμένο περίγραμμα. Όταν έχει φτάσει στα μισά, ο πίνακας μοιάζει με μια σειρά γλυπτά κρεμασμένα σε λευκό τοίχο. Πρέπει να τονε δούμε κλεισμένο στο εργαστήρι του, να δουλεύει, να κινείται και να κάνει λάθη. Ξέροντας το τελικό αποτέλεσμα αυτών των οχτώ μηνών η πορεία του προς αυτό φαίνεται ακάθεκτη. Εμείς ξεκινάμε από το αριστούργημα και πηγαίνουμε προς τα πίσω, περνώντας μες απ' τις ιδέες που απέρριψε και τις παραλίγο επιτυχίες, για εκείνον όμως οι ιδέες που απορρίφθηκαν ήτανε στην αρχή πηγή διέγερσης και μόνο στο τέλος είδε αυτό που εμείς θεωρούμε δεδομένο εξαρχής. Για μας η κατάληξη ήταν αναπόφευκτη, για κείνον δεν ήταν. Πρέπει να προσπαθήσουμε να συμπεριλάβουμε το ρίσκο, τη τυχαία ανακάλυψη, ακόμα και τη μπλόφα. Ενώ μόνο με λέξεις μπορούμε να το εξηγήσουμε, πρέπει ταυτοχρόνως να προσπαθήσουμε να ξεχάσουμε τις λέξεις. Ένας πίνακας μπορεί να αναπαρασταθεί σα σειρά αποφάσεων αριθμημένων από το 1 μέχρι το 8α, εμείς όμως θα πρέπει να καταλάβουμε πώς όλ' αυτά είναι απλώς σχολιασμός συναισθημάτων. Πρέπει να θυμόμαστε πώς υπάρχουν νεύρα και συγκινήσεις. Ο ζωγράφος δεν οδηγείται αβίαστα από τον ποταμό προς την ηλιόλουστη λιμνούλα αυτής της ολοκληρωμένης εικόνας, αλλά προσπαθεί να κρατήσει πορεία στο ανοιχτό πέλαγος με αντίθετα ρεύματα.
     Κατ' αρχάς πρέπει ασφαλώς να παραμείνει πιστός στην αλήθεια της ζωής· μόλις όμως αρχίσει να εκτυλίσσεται η διαδικασία, η μεγαλύτερη υποταγή είναι στην αλήθεια της τέχνης. Το συμβάν δεν έγινε ποτέ έτσι όπως παρουσιάζεται, ο αριθμός ανακριβής· ο κανιβαλισμός περιορίστηκε σε μια λογοτεχνική αναφορά· το σύμπλεγμα Πατέρα και Γιου έχει ασθενέστατη τεκμηρίωση στα γεγονότα, το σύμπλεγμα στο βαρέλι καμμία απολύτως. Η σχεδία έχει καθαριστεί σαν να επίκειται η επίσκεψη κάποιου μονάρχη με ευαίσθητο στομάχι: τα απομεινάρια ανθρώπινης σάρκας έχουνε σκουπιστεί, ενώ τα μαλλιά όλων είναι στιλπνά σα ζωγραφικό πινέλλο που μόλις αγοράστηκε. Καθώς ο Ζερικό πλησιάζει προς το τελικό αποτέλεσμα, κυριαρχούνε τα ζητήματα της φόρμας. Καθορίζει την εστίαση, κόβει, προσαρμόζει. Ο ορίζοντας ανυψώνεται ή χαμηλώνει (αν η μορφή που χαιρετά βρίσκεται κάτω απ' τη γραμμή του ορίζοντα, τότε η θάλασσα καταπίνει ζοφερά ολόκληρη τη σχεδία, αν εξέχει από πάνω του, είναι σαν να γεννιούνται κάποιες ελπίδες). Ο Ζερικό περιορίζει τα τμήματα της θάλασσας και του ουρανού που περιβάλλουνε τη σχεδία, εκσφενδονίζοντάς μας επάνω της είτε το θέλουμε είτε όχι. Αυξάνει την απόσταση που χωρίζει τους ναυαγούς από το πλοίο της σωτηρίας κι αναπροσαρμόζει τις θέσεις των μορφών του. Πόσο συχνά σ' ένα πίνακα οι βασικοί συμμετέχοντες έχουνε στραμμένη τη πλάτη τους στον θεατή; Και για τι υπέροχα μυώδεις πλάτες πρόκειται. Εν προκειμένω, νιώθουμε κάπως αμήχανοι, αλλά δεν θα 'πρεπε. Οι αφελείς ερωτήσεις αποδεικνύονται συχνά οι πιο ουσιώδεις. Εμπρός, λοιπόν, ας ρωτήσουμε. Γιατί οι επιζήσαντες φαίνονται τόσον υγιείς; Μας προκαλεί θαυμασμό το γεγονός ότι ο Ζερικό έψαξε και βρήκε τον ξυλουργό του Μέδουσα και του ζήτησε να του φτιάξει ένα μοντέλο της σχεδίας υπό κλίμακα... αλλά... αλλά αφού μπήκε στον κόπο ν' αποδώσει σωστά τη σχεδία, γιατί δεν μπορούσε να κάνει το ίδιο και με τους επιβάτες της; Καταλαβαίνουμε γιατί αλλοίωσε τη θέση αυτού που χαιρετά, δημιουργώντας μια δεύτερη κάθετη διάταξη, όπως και γιατί πρόσθεσε κάποια υπεράριθμα πτώματα για να υποβοηθήσει τη κανονική δομή. Γιατί όμως όλοι -μέχρι και τα πτώματα- φαίνονται τόσο μυώδεις, τόσο... υγιείς; Πού πήγαν οι πληγές, οι ουλές, οι καταβεβλημένοι οργανισμοί κι η αρρώστια; Αυτοί οι άντρες ήπιαν τα ούρα τους, μάσησαν το δέρμα των καπέλων τους, έφαγαν τους συντρόφους τους. Μάλιστα, οι πέντε από τους δεκαπέντε δεν επιβίωσαν πολύ καιρό μετά τη διάσωσή τους. Γιατί επομένως φαίνονται σαν να έχουν μόλις βγει από γυμναστήριο μποντιμπιλντεράδων;
     Όταν οι εταιρείες παραγωγής τηλεοπτικών προγραμμάτων κάνουνε δραματοποιημένα ντοκιμαντέρ για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το μάτι (του αδαούς ή του ενημερωμένου) πάει πάντα στους κομπάρσους με τις ριγέ στολές. Μπορεί να 'χουνε ξυρισμένα κεφάλια, κυρτωμένους ώμους κι οι γυναίκες άβαφα νύχια, αλλά δεν παύουν να είναι γεμάτοι σφρίγος. Ενώ τους βλέπουμε να σχηματίζουν ουρά στην οθόνη για να πάρουν ένα πιάτο χυλό, που μέσα του φτύνει περιφρονητικά ο φρουρός, μπορούμε να τους φανταστούμε εκτός οθόνης να μπουκώνονται με φαΐ στη κινητή καντίνα. Μήπως λοιπόν η Σκηνή Ναυαγίου προοιωνίζεται αυτή ακριβώς τη παραφωνία; Με κάποιους άλλους ζωγράφους θα μπορούσε ίσως κανείς να αναλογιστεί αυτό το ενδεχόμενο, όχι όμως με τον Ζερικό, που 'χει απεικονίσει πρόσωπα τρελλών, πτώματα και κομμένα κεφάλια. Ο Ζερικό
σταμάτησε κάποτε έναν φίλο του στον δρόμο που ήτανε κατακίτρινος λόγω ίκτερου και του 'πε ότι φαινόταν πολύ όμορφος. Ένα τέτοιο καλλιτέχνη δεν θα τον έκανε να δειλιάσει η σάρκα στο όριο της αντοχής της.
     Ας φανταστούμε λοιπόν κάτι άλλο που δεν ζωγράφισε: τη Σκηνή Ναυαγίου με τους συμμετέχοντες σε κατάσταση απίσχνασης. Ζαρωμένη σάρκα, πληγές που πυορροούν, μάγουλα ρουφηγμένα σαν τους έγκλειστους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλσεν -κάτι τέτοιες λεπτομέρειες θα μας συγκινούσανε χωρίς καμμιά δυσκολία, σε βαθμό να νιώσουμε οίκτο. Από τα μάτια μας θ' ανάβλυζε αλμυρό νερό, ταιριάζοντας με το θαλασσινό νερό του πίνακα. Αυτό όμως θα ήταν βεβιασμένο: η επίδραση του πίνακα πάνω μας θα 'τανε πολύ άμεση. Οι ρακένδυτοι μαραζωμένοι ναυαγοί θ' ανήκανε στην ίδια συναισθηματική κατηγορία με κείνη τη πεταλούδα, οι μεν εξωθώντας μας στην εύκολη θλίψη, όπως η δε στην εύκολη παρηγοριά. Δεν είναι δύσκολο να πιάσει αυτό το κόλπο.
     Η ανταπόκριση όμως που επιδιώκει ο Ζερικό υπερβαίνει τον απλό οίκτο και την απλή αγανάκτηση, αν και τα δύο αυτά συναισθήματα μπορεί να τα τσιμπήσει κανείς καθ' οδόν, σαν να του κάνουν οτοστόπ. Τα θέματα της Σκηνής Ναυαγίου είναι γεμάτα ρώμη και δυναμισμό. Οι μορφές στη σχεδία είναι σαν τα κύματα: από κάτω τους αλλά και μέσω αυτών προβάλλει η δύναμη του ωκεανού. Αν είχανε ζωγραφιστεί σε κατάσταση αληθοφανούς εξάντλησης θα 'ταν απλώς σταγονίδια αφρού αντί αγωγοί μορφής. Το μάτι παρασύρεται -δεν διεγείρεται ούτε πείθεται, αλλά γίνεται έρμαιο της παλίρροιας- τη μια στη κορφή της μορφής που χαιρετά, την άλλη στο κοίλο του απελπισμένου γέροντα, μετά στην άλλη άκρη, στο ξαπλωμένο μπρος και δεξιά πτώμα που ενώνεται με τα πραγματικά θαλάσσια ρεύματα και χύνεται προς αυτά. Κι ακριβώς επειδή οι μορφές είναι αρκετά ρωμα λέες ώστε να μεταδίδουν την αίσθηση τόσης δύναμης, ο πίνακας απελευθερώνει μέσα μας βαθύτερες, βυθισμένες συγκινήσεις και μπορεί να μας περάσει μέσα από ρεύματα ελπίδας και απόγνωσης, έξαρσης, πανικού και παραίτησης.
     Τί έχει συμβεί; Ο πίνακας έχει ξεγλιστρήσει αθόρυβα έξω από το αγκυροβόλιο της ιστορίας. Δεν είναι πλέον η Σκηνή Ναυαγίου και πολύ περισσότερο Η Σχεδία Του 'Μέδουσα'. Δε φανταζόμαστε απλώς τις θηριώδεις ταλαιπωρίες στη μοιραία Κατασκευή και δεν μπαίνουμε απλώς στη θέση αυτών που υπέφεραν. Εκείνοι γίνονται εμείς. Και το μυστικό του πίνακα βρίσκεται στο μοτίβο της δύναμής του. Κοιτάξτε τον πάλι, κοιτάξτε τον ορμητικό θαλάσσιο σίφουνα που ορθώνεται απ' αυτές τις μυώδεις πλάτες, καθώς απλώνουνε τα χέρια προς το σημαδάκι του πλοίου της σωτηρίας. Πού αποσκοπεί όλη αυτή η ένταση; Η κεντρική ορμητική κίνηση του πίνακα δε βρίσκει ανταπόκριση, όπως δε βρίσκουν ανταπόκριση τα περισσότερα ανθρώπινα συναισθήματα. Όχι μόνο η ελπίδα, αλλά κάθε πιεστικός πόθος: η φιλοδοξία, το μίσος, ο έρωτας (ιδίως ο έρωτας) -πόσο σπάνια βρίσκουν τα αισθήματα ανταπόκριση από το αντικείμενο που θεωρούν ότι τους αξίζει; Και πόσο μάταια είναι τα σινιάλα που κάνουμε; Πόσο σκοτεινός είναι ο ουρανός και πόσο μεγάλα τα κύματα; Είμαστε όλοι χαμένοι στη θάλασσα, παραδέρνοντας μεταξύ ελπίδας κι απόγνωσης και κάνοντας σινιάλο σε κάτι που μπορεί να μην έρθει ποτέ να μας σώσει. Η καταστροφή έγινε τέχνη, αλλά η διαδικασία αυτή δεν περιστέλλει, αντίθετα, απελευθερώνει, διευρύνει κι εξηγεί. Η καταστροφή έγινε τέχνη, αυτός είναι τελικά κι ο λόγος ύπαρξής της.
     Τί έγινε όμως με εκείνη τη προγενέστερη καταστροφή, τον Κατακλυσμό;
     Η απεικόνιση του Νώε της τάξης των αξιωματικών αρχίζει όπως θα φανταζόταν κανείς ότι θα άρχιζε. Τους πρώτους δώδεκα και πλέον αιώνες της χριστιανικής ιστορίας η Κιβωτός (που παρουσιάζεται συνήθως σαν απλό κουτί ή σαρκοφάγος για να υπαινιχθεί πως η σωτηρία του Νώε είναι προμήνυμα της απόδρασης του Χριστού από το μνήμα του) εμφανίζεται ευρέως σε ιστορημένα χειρόγραφα, βιτρό εκκλησιών και γλυπτά καθεδρικών ναών. Ο Νώε ήταν εξαιρετικά δημοφιλής, τονε συναντάμε στις μπρούντζινες θύρες του ναού του Αγίου Ζήνωνα στη Βερόνα, στη δυτική πλευρά του καθεδρικού της Νιμ και στην ανατολική της Παναγίας του Λίνκολν, ταξιδεύει στις τοιχογραφίες του Κάμπο Σάντο στη Πίζα και της Σάντα Μαρία Νοβέλα στη Φλωρεντία, προσαράζει στα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας, του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας και του Αγίου Μάρκου της Βενετίας.
     Πού είναι όμως οι σπουδαίοι πίνακες ζωγραφικής, οι φημισμένες απεικονίσεις που θα 'πρεπε να καταλήγουν όλα αυτά; Τί συμβαίνει -στέγνωσαν τα νερά του Κατακλυσμού;
     Όχι ακριβώς, ο Μιχαήλ Άγγελος όμως εξέτρεψε τον ρου τους. Στη Καπέλα Σιστίνα η Κιβωτός (που τώρα μοιάζει πιότερο μ' εξέδρα ορχήστρας παρά με πλοίο) χάνει για πρώτη φορά τη πρωτοκαθεδρία της στη σύνθεση, απωθείται στο βάθος της σκηνής. Το προσκήνιο καταλαμβάνουν οι μαρτυρικές μορφές εκείνων των καταδικασμένων προκατακλυσμιαίων ψυχών που αφέθηκαν να χαθούν όταν ο περιούσιος Νώε κι η οικογένειά του θα σώζονταν. Η έμφαση δίνεται στους χαμένους, εγκαταλειμμένους κι απαρνημένους αμαρτωλούς, τους απόβλητους του Θεού. (Μας επιτρέπεται άραγε να θεωρήσουμε ότι ο ορθολογιστής Μιχαήλ Άγγελος κινούμενος από οίκτο καταδίκασε με αυτό τον διακριτικό τρόπο τη σκληρότητα του
Θεού; Ή ότι ο ευσεβής Μιχαήλ Άγγελος, εκπληρώνοντας τους όρους του συμβολαίου του με τον πάπα, μας έδειξε τι μπορεί να συμβεί αν δεν διορθώσουμε τη συμπεριφορά μας; Ίσως η απόφαση αυτή να οφειλόταν σε λόγους καθαρά αισθητικής τάξης, δηλαδή ο καλλιτέχνης να προτίμησε τα συστρεφόμενα κορμιά των καταραμένων από τη παρουσίαση μιας ακόμα ευσυνείδητης αναπαράστασης μιας ακόμα ξύλινης Κιβωτού).
     Όποιος κι αν ήταν ο λόγος, ο Μιχαήλ Άγγελος αναπροσανατόλισε -κι αναζωογόνησε- το θέμα. Το παράδειγμά του ακολούθησε ο Μπαλτασάρε Περούτζι, το ίδιο έκανε κι ο Ραφαήλ, από τότε ζωγράφοι κι εικονογράφοι επικεντρώνονται όλο και περισσότερο στους εγκαταλειμμένους παρά στους διασωθέντες. Καθώς λοιπόν αυτός ο νεωτερισμός εξελισσότανε σε παράδοση, η Κιβωτός έπλεε όλο και μακρύτερα, υποχωρώντας στο βάθος του ορίζοντα, όπως συνέβη με τον Άργο όταν ο Ζερικό προσέγγιζε την οριστική εκδοχή του πίνακά του. Ο άνεμος εξακολουθεί να φυσά, το ρεύμα να κυλά κι η Κιβωτός φτάνει τελικά στη γραμμή του ορίζοντα κι εξαφανίζεται πέρ' απ' αυτόν. Στον Κατακλυσμό του Πουσέν το σκάφος είναι άφαντο, αυτό που μας απομένει είναι το σύμπλεγμα βασανισμένων ανθρώπων που δεν μπορούν να κολυμπήσουν, το οποίο ανέδειξαν πρώτοι ο Μιχαήλ Άγγελος κι ο Ραφαήλ. Ο γερο-Νώε έχει σαλπάρει από την ιστορία της τέχνης.
     Τρεις αντιδράσεις που προκάλεσε η Σκηνή Ναυαγίου:

 α) Οι τεχνοκριτικοί της Έκθεσης του Παρισιού γκρίνιαξαν για το ότι, ενώ τα γεγονότα που αναφερόταν ο πίνακας τους ήτανε γνωστά, δεν υπήρχε καμμία ένδειξη στο έργο από την οποία να προκύπτει η εθνικότητα των θυμάτων, ο ουρανός κάτω από τον οποίο έλαβε χώρα η τραγωδία ή η ημερομηνία του συμβάντος. Αυτή φυσικά ήταν η ουσία.

 β) Το 1855 ο Ντελακρουά θυμήθηκε πώς είχε αντιδράσει όταν σχεδόν σαράντα χρόνια νωρίτερα είχε αντικρύσει πρώτη φορά την αναδυόμενη Μέδουσα: "Η εντύπωση που μου προκάλεσε ήτανε τόσον έντονη, ώστε φεύγοντας από το εργαστήρι άρχισα να τρέχω σα τρελλός και δεν σταμάτησα σ' όλο τον δρόμο μέχρι το σπίτι της οδού ντε λα Πλανς, στην άλλη άκρη της συνοικίας Σεν Ζερμέν, όπου έμενα τότε".

 γ) Ο Ζερικό, στη νεκρική του κλίνη, απάντησε σε κάποιον που ανέφερε τον πίνακα, ως εξής: "Μπα, μια βινιέτα ήταν!"

     Να λοιπόν που η στιγμή της υπέρτατης αγωνίας επάνω στη σχεδία αναλήφθηκε, μεταπλάστηκε και δικαιώθηκε από τη τέχνη, μετατράπηκε σε ανεξάρτητη και βαρυσήμαντη εικόνα, μετά βερνικώθηκε, κορνιζώθηκε, λουστραρίστηκε και κρεμάστηκε σε ένα φημισμένο μουσείο, παγιωμένη, οριστική κι εσαεί παρούσα.
     Αυτό λοιπόν μας έχει μείνει; Όχι ακριβώς. Οι άνθρωποι πεθαίνουν, οι σχεδίες σαπίζουν και τα έργα τέχνης δεν αποτελούν εξαίρεση. Το συναισθηματικό υπόβαθρο του έργου του Ζερικό, η αμφιταλάντευση μεταξύ ελπίδας κι απελπισίας, ενισχύεται από τις χρωστικές ουσίες, στη σχεδία υπάρχουνε περιοχές έντονης φωτεινότητας που έρχονται σε βίαιη αντίθεση με σημεία άκρας σκοτεινιάς. Για να κάνει ο Ζερικό τις σκιές όσο πιο μαύρες γινόταν χρησιμοποίησε μεγάλη ποσότητα ορυκτής πίσσας που θα του 'δινε τη ζοφερή μαύρη γυαλάδα που επιζητούσε. Η ορυκτή πίσσα ωστόσο είναι ουσία χημικά ασταθής κι από τη μέρα που ο Λουδοβίκος ΙΗ' εξέτασε το έργο ξεκίνησε η αργή, αναπόφευκτη κι ανεπανόρθωτη φθορά της ζωγραφισμένης επιφάνειας.
   "Μόλις έρθουμε σ' αυτό τον κόσμο" λέει ο Φλωμπέρ "αρχίζουμε να ξεφτίζουμε".

     Το τελειωμένο αριστούργημα δεν μένει αναλλοίωτο, εξακολουθεί να κινείται φθίνοντας. Ο μεγαλύτερος ειδικός που έχουμε για τον Ζερικό επιβεβαιώνει πως ο πίνακας είναι τώρα εν μέρει κατεστραμμένος. Επίσης, δεν υπάρχει αμφιβολία πως αν εξετάσουν τη κορνίζα, θ' ανακαλύψουν στο εσωτερικό της, το σαράκι...
^{________________________________________}
                                         _{Σημειώσεις*}

 1* Το πλήρωμα έδωσε στη σχεδία το παρατσούκλι La Machine, δηλαδή η Μηχανή και με την ευρύτερη έννοια η Κατασκευή.
 2* Ήταν το τέταρτο από τα πλοία του αρχικού στολίσκου που απέπλευσε για το ταξίδι προς τη Σενεγάλη.
 3* Εννοεί τον Edward Hicks (1780-1849).
 4* Κόλαση, άσμα ΧΧΧΙΙΙ, 13-75.